Polusion—Sinot’ Mamataud iti Dayta?

“DAYTOY nga isla ket sanikua ti gobierno nga adda iti sidong ti eksperimento. Ti daga ket namulitan iti anthrax ken napeggad. Maiparit ti ibabaddek iti dayta.”a Daytoy a pagilasinan a naikabil iti kangrunaan nga isla iti Scott nga adda iti batog ti Gruinard Island ti mangpakdaar kadagiti bumisitanto. Iti uneg ti 47 a tawtawen, nanipud iti maysa nga eksperimento a panangpabettak iti biolohikal nga armas bayat ti maikadua a gubat sangalubongan, daytoy a napintas nga isla ket namulitanen kadagiti ahente iti sakit nga anthrax.

Ti Gruinard Island ket maysa a nakaro nga ulidan iti polusion. Ngem ti saan unay a nakaro a pannakamulit ti daga ket maysa a parikut a nasaknap ken kumarkaro.

Umad-adu ti Pannakamulit ti Daga

Maysa a makagapu iti pannakamulit ti daga isu ti basura. Kas pangarigan, ti gagangay a Briton a pamilia iti uppat, sigun iti The Times iti London, mangibelleng iti 51 kilogramo a metal ken 41 kilogramo a plastik iti tinawen, “nga adu kadagitoy ti mangdadael iti buya dagiti kalsada, igid ti daldalan, ig-igid ti baybay ken dagiti luglugar a paglinglingayan.”

Ti magasin a Pranses nga GEO impadamagna nga iti naminsan ti nalawa a pagbasuraan iti Entressen iti ruar ti Marseilles, Francia, nakagteng iti kangato a 60 metros ket naawis ti napattapatta a 145,000 a gulls. Ti manglakub nga alad a barot iti aglawlaw ti pagbasuraan dina linapdan ti angin a mangitayab kadagiti papel ken plastik a basura. Kas banagna, dagiti lokal nga autoridad ginatangda ti 30 hektaria a kabangibang a pagtalonan a daga iti panangikagumaanna a manglaon iti parikut iti basura.

Di ngarud pakasdaawan nga iti panangorganisar iti European Year of the Environment—a nagpatingga idi Marso 1988—ti EEC Commissioner a ni Stanley Clinton Davis nasarakanna nga “awan inggana”b ti listaan dagiti parikut iti polusion. Kas banagna, maysa a kampania a mangparegta iti panangusar manen iti basura ti naiplano nga addaan panggep a mangusar manen iti 80 porsiento iti 2,200,000,000 a tonelada a basura iti Komunidad iti tinawen.

Ti polusion gapu iti basura saan laeng nga agpatingga iti Makinlaud nga Europa. Daytat’ sangalubonganen. Sigun iti magasin a New Scientist, nagbalin pay a nasken ti panangdalus iti nasulinek a kontinente iti Antarctica. Dagiti managsirarak a sientista iti Australia nakaurnongda iti nasurok a 40 a tonelada a naibelleng a makina ken dagiti material a pagbangon a naiwalang iti asideg ti pagnanaedanda. Ipadamag ti The New York Times (Disiembre 19, 1989) a dagiti Americano idiay McMurdo Station, Antarctica, daldalusanda ti 30 a tawen a naurnong a basura, agraman ti 35,000 kilogramo a traktor a limned iti 24 metros a danum.

Wen, iti namaga a daga, adut’ polusion ken pannakamulit. Ngem ti ngay danum iti daga?

Narugit a Danum—Di Maikari a Pagbiagan

“Iti damdamona iti nasurok a kakapat ti maysa a siglo kumarkaro ti kinarugit dagiti danum dagiti karayan iti Britania,” kinuna ti The Observer. “Ti Kattegat [baybay iti nagbaetan ti Sweden ken Denmark] matmatayen. Napartak ti panagbalinna a saanen a makataripato iti biag ti ikan gaput’ nakarugrugit ken nakurangen ti oksihenana,” impadamag ti The Times iti London. “Dagiti karayan iti Poland napartak ti panagbalinda a silulukat a puso negro ket bassit laeng ti makitkita a rinang-ayanna.”—The Guardian.

Ti Nobiembre 1986 nakitana ti didigra ti polusion a nadeskribir iti Daily Telegraph ti London kas “ti pannakarames ti kadadakkelan ken makaawis a dalan iti danum iti Makinlaud nga Europa.” Maysa a nakaro nga uram iti planta ti kemikal idiay Basel, Switzerland, ti nangiyeg kadagtii bombero a nangiddep iti apuy. Dida pagaammo, nangipaayusda iti manipud 10 agingga iti 30 a tonelada a kemikal ken pestisidio iti Rhine, isu a nangpataud iti “Chernobyl iti industria ti danum.” Daytoy a pasamak nagbalin a paulo dagiti damdamag. Nupay kasta, ti saan a gagangay a naipadamag, isu ti kinapudno a dagiti makasabidong a basura ti kankanayon a maibelleng iti Rhine ngem saan unay a madmadlaw.

Ti awiten ti danum a polusion saan laeng a maipaay iti lugar a gubuayanna. Adu a kilometros ti kaadayona, mabalin a makapapatay met dagiti epektona. Dagiti karayan iti Europa nga agayus a sumrek iti North Sea mangiyanudda kadagiti pintura, pagpapudaw ti toothpaste, makasabidong a basura, ken dagiti ibleng a nakaad-adu ta ti Dutch Institute for The Investigation of Fishery kunaenna a ti dippig nga ikan iti North Sea ket saanen a maitutop a sidaen. Ipakita dagiti surbey a 40 porsiento kadagiti flounder manipud kadagiti narabaw a luglugar ti addaan ti sakit ti kudil wenno addaan tumor a kanser.

Siasino ti mapabasol iti kasta a panangmulit? Kaaduan ti mangitudo iti industria, a ti kinabuklisna iti ganansia ringbawanna iti kasta unay ti pannakaseknan iti aglawlaw. Kaskasdi, dagiti mannalon mapabasolda met iti panangmulit kadagiti wawaig ken karkarayan iti asideg ti dagada. Ti kumarkaro a panagusarda kadagiti nitrate nga abuno pagbalinennan a makapapatay dagiti tedted manipud kadagiti naitalimeng a berde a taraon ti animal.

Dagiti indibidual usarenda met dagiti karayan a pagibellengan kadagiti basura. Ti karayan Mersey, nga addaan iti lugar a pagibellengan iti amianan a laud iti Inglatera, isut’ makuna a karurugitan idiay Europa. “Itan, dagiti laeng maag wenno di makaammo ti aglangoy idiay Mersey,” kuna ti Daily Post iti Liverpool, nga innayonna pay: “Siasinoman a daksanggasat a matnag iti karayan ket mabalin nga agsakit a maipan iti ospital.”

Dagiti di pay narunaw nga ibleng ket nadnadlaw met a mairaman kadagiti mangmulit iti baybay. Ti baybay iti maysa a nalatak a pagbakasionan iti igid ti baybay nga Ingles ti makuna nga addaan iti “sangatasa a di narunaw nga ibleng manipud iti gagangay a sangakabbalayan,” isu a mangringbaw iti limitasion ti EEC iti mamimpat a daras.

Ket adda pay sabali a peggad; daytoy ket agtinnag manipud iti langit.

Acid Rain—Makapadanag a Pagbutbutngan

Iti naminsan, dagiti tattao iti Inglatera ti matmatay gapu iti pannakalang-abda iti angin—wenno, ti angep. Itatta, mammanon ti ipapatay gapu iti kasta a polusion. Ti angep iti London, a nangpapatayen iti napattapatta a 4,000 idi 1952, ket saanen a pagbutbutngan. Dadduma a paggapgappuan ti bileg nga estasion a papaandaren ti karbon a makaipaay iti angep ti naiyakar iti probinsia ket naikkan kadagiti nangato a simburio ken, kadagiti dadduma a kaso, pagdalus tapno maikkat ti dakkel a percentahe ti kaaduan a makapapatay a gas.

Daytoy, nupay kasta, dina pinasardeng ti pannakamulit ti atmospera. Dagiti natatayag a simburio mabalin a pinukawna ti peggad iti mismo nga aglawlaw. Ngem itan, dagiti angin ti mangisaknap kadagiti mangmulit a banag iti adayo—masansan kadagiti dadduma a pagilian. Kas banagna, ti Scandinavia agsagsagaba manipud ti polusion nga aggapu iti Britania, ket adu a tattao ti mangtuktukoy iti Britania a kas ti “Narugit a Lakay iti Europa.” Umasping iti dayta, ti Makintengnga a laud nga industria iti Estados Unidos pataudenna ti kaaduan iti parikut ti acid rain iti Canada.

Iti adu a tawtawenen, dagiti sientista pinabasolda ti sulfur dioxide a kas ti kangrunaan a mapabasol iti pannakamulit ti angin a mangpatpataud iti acid rain. Idi 1985 ni Drew Lewis, maysa nga embiado ti presidente ti E.U. maipapan iti pannakaseknan ti Canada ken America iti acid rain ti nagkuna: “Ti panangibaga a dagiti sulphates dina patauden ti acid rain ket kas met laeng ti panangibaga a ti panagsigarilio dina patauden ti kanser iti bara.” Maipagarup, a no dayta mailaok iti sengngaw, ti sulfur dioxide pataudenna ti sulfuric acid, a mabalin a mangpaalsem iti tudo wenno maurnongda kadagii tedted iti ulep, ket iti kasta digosenda ti kabakiran kadagiti makapapatay nga agneb.

Agtinnag ti acid rain wenno, dakdakes pay, bayat ti pannakarunaw ti acid snow, maapektaran ti daga iti baba. Dagiti sientista a Sueko a nangulit iti maysa a panagadal idi 1927 ti nagkuna nga iti kauneg a 70 centimetros, ti kinaalsem ti daga iti kabakiran ket ngimmaton iti naminsangapulo a daras. Daytoy a kemikal a panagbalbaliw apektaranna ti kasta unay ti abilidad ti mula a manggun-od kadagiti nasken a mineral, kas iti calcium ken magnesium.

Ania ti epekto amin daytoy iti tao? Isut’ agsagaba no dagiti danaw ken karayan a dati a napnapno iti biag agbalin a naalsem ken awananen kadagiti nabiag. Kasta met, dagiti sientista iti Norway nagkonklusionda manipud iti panagadalda a ti kimmaro a kinaalsem ti danum, iti danaw man wenno iti daga, runawenna ti aluminum. Daytoy mangipaay iti pudno a peggad iti salun-at. Nadlaw dagiti sientista ti “nalawag a relasion iti nagbaetan ti nangato nga estadistika ti matmatay ken ti umad-adu nga aluminum” iti danum. Mabalin nga adda pakainaigan iti aluminum ken ti sakit a Panagkabaw ken dagiti dadduma a saksakit dagiti nataengan a mangpataud iti panagdanag.

Pudno, kadagiti luglugar a kas ti Karayan Mersey iti Britania ken ti Entressen iti Francia a pagibellengan ti basura, adda ti panangikagumaan a mangpasayaat iti kasasaad. Nupay kasta, daytoy a kita ti parikut saan a mapukaw. Daytat’ agparang manen iti intero a lubong. Ngem adda pay sabali a kita ti polusion—di makita.

Ozone—Di Makita a Kabusor

Ti panangpuor kadagiti sungrod nga agtaud iti daga, kadagiti man estasion ti bileg wenno kadagiti urno ti balay, pataudenna dagiti dadduma a mangmulit malaksid ti sulfur dioxide. Dagitoy iramanda dagiti oxides iti nitrohena ken dagiti di nauram a hydrocarbons.

Pagarupen ti siensia a kumarkaro ti pannakamulit ti angin babaen kadagitoy a nitrogen oxides. Iti sidong ti epekto ti silnag ti init, dagitoy makatulongda a mangpataud iti makapapatay a gas, ti ozone. “Ti ozone ti kapapatgan a mangmulit iti angin a mangapektar iti mulmula iti EU,” kinuna ni David Tingey iti U.S. Environmental Protection Agency. Pinattapattana a daytoy ti paggasgastuan ti pagilianna iti $1,000 milion iti tinawen.

Gapuna, nupay ti acid rain patpatayenna dagiti pagayusan ti danum, adut’ makarikna a ti ozone, a mainaig a nangnangruna kadagiti tambutso ti kotse, ti ad-adda a mapabasol ngem ti acid rain iti ipapatay dagiti kaykayo. Kinuna ti The Economist: “Dagiti kaykayo [idiay Alemania] ket nasapa a matmatay saan a gapu iti acid rain no di ket gapu iti ozone. Nupay no ti ipapatay mabalin nga ipaay ti angep, ti naalsem a linnaaw wenno sakit, ti ozone ti mamagbalin kadagiti kaykayo a nalaka a maapektaran.” Ket ti mapaspasamak idiay Europa isarmingna laeng dagiti kasasaad kadagiti dadduma a kontinente. “Dagiti kaykayo kadagiti parke nasional iti California ket daddadaelen ti pannakamulit ti angin a mabalin nga aggapu idiay Los Angeles,” impadamag ti New Scientist.

Nupay kasta, adda kadadaksan a kita ti polusion a mangmulmulit iti daga. Daytat’ maysa a kangrunaan a banag a mangpatpataud iti pisikal a pannakamulit iti daga, danum, ken ti angin iti planetatayo.

Polusion ti Moral

Nalaka laeng a maallilaw dagiti tattao babaen iti langa. Nagsayaatan ti panagiladawan ni Jesu-Kristo iti daytoy. Iti panagsaona kadagiti relihiuso a papangulo iti kaaldawanna, kinunana: “Asikayo pay . . . ta umaspingkayo kadagiti tanem a napapudaw, nga iti ruar pudno a nalibnosda ngem iti uneg addakayo a napno . . . isuamin a rugit.” (Mateo 23:27) Wen, mabalin a nakadaldalus ti pukis ti maysa a tao, napintas pay, iti ruar, ngem dagiti sasao ken kababalinna mabalin nga ipalgakda ti pudno a nababa a personalidadna. Nakalkaldaang a sawen, dagita a polusion ti moral ket nakasaksankap itatta.

Ti polusion ti moral iramanna ti panangabuso iti droga, isu a nasaksaknap pay ngem idi. Dagiti nalalatak a bituen, idolo iti entablado ken iskrin, ken uray pay dagiti nalawag a mabigbig a negosiante, nagbalindan a puntiria iti eskandalo gapu iti panagpannurayda iti droga. Ti polusion ti moral iramanna met ti seksual nga imoralidad, a mabalin a mangpataud kadagiti nasinasina a pamilia, diborsio, aborsion, agraman ti umad-adu nga epidemia ti maiyakar babaen iti sekso a saksakit, agraman ti pagbutbutngan a saplit ti AIDS.

Ti ramut daytoy a polusion ti moral isu ti kinaagum, nga isu met ti ramut ti adu a pisikal a polusion a mangsapsaplit iti sangatauan. Ni Tereza Kliemann, a nairaman iti panangagas iti AIDS idiay Estado ti São Paulo, Brazil, inlasinna ti parikut: “Ti pananglapped [iti AIDS] kaipapananna ti panagbalbaliw ti kababalin kadagiti grupo a nalaka a maapektaran ket narigat dayta.” Ti kaaduan a tattao ipilitda ti panangaramid iti kaykayatda nga aramiden, imbes a panunotenda no kasano a dagiti tigtignayda apektaranna dagiti sabsabali. Kas banagna, ti literatura, panaglinglingay, ken dandani ti intero a kultura ti tao ket naapektarananen iti polusion ti moral.

Kadagiti managpanunot a tattao, kaaduan nga agdama-aldaw a panangikagumaan a mangdalus ti pisikal ken moral ket agparang a pammarang laeng. Mabalin a panunotenyo, ngarud, no adda aniaman a mapagtalkan a namnama maipaay iti maysa a daga nga agpadpada a nadalus iti pisikal ken iti moral. Dikay maupay. Ibaga ti Biblia kadatayo a ti panungpalan iti polusion ket makitkitan!

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

Dakdakes Pay Ngem ti Dinadadael ti Tiempo

Kalpasan ti adu a tawtawen a pannakaisarang kadagiti elemento, daytoy a nakitikitan a parupa a bato mangiparang laengen iti abbungot ti ipapatay. Dakdakes pay ngem ti panangdadael ti tiempo isu dagiti mangkurokor nga epekto iti polusion. Dagiti daan a patakder iti intero a lubong agsagabada iti makarunot a panangreggaay ti naalsem a tudo a mangbuggo kadakuada, manipud iti City Hall idiay Schenectady, Estados Unidos, agingga kadagiti nalalatak a patpatakder iti Venice, Italia. Dagiti monumento iti Roma ti makuna a marban no masagidda. Ti nalatak a Parthenon iti Grecia mapapati a nagsagaba iti ad-adu a pannakadadael iti napalabas a 30 a tawen ngem ti immuna a 2,000. Dagita a pannakadadael masansan a mapakaro babaen kadagiti aglalaok a bambanag iti aglawlaw agraman ti temperatura, angin, ken ti kinabara, agraman dagiti bakteria nga agnanaed iti diding ti patakder. Gapu kadagitoy a nagbanagan kadagiti awan biagna a bambanag, ania ngatat’ epekto ti polusion kadagiti sibibiag a parparsua?

[Ladawan]

Naikitikit iti katedral iti London