Ti Rebbek ti Maya—Naliday a Guardia Manipud iti Napalabas a Panawen

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Guatemala

MANIPUD iti nabara, mammanot’ tudo a kapatagan iti Yucatán agingga iti nalasbang, kankanayon a berde a rain forests iti Guatemala ken Belize ken lumasat kadagiti napudot a ginget iti El Salvador ken Honduras idiay Central America ket masarakan ti saan a padapada a disenio iti naisublit’ bassit a rebbek iti Maya. Kas kadagiti naliday a guardia, dagitoy ipalagipda ti napalabasen a panawen dagiti natatayag a templo ken dagiti nakadadaeg a palasio a nakasigsigo ti pannakadiseniona ken pannakaarkosna. Kas maysa a pakaskasdaawan iti lubong idi ket itan maysa a makakayaw a misterio iti arkeolohia, dagitoy ti mangipalagip iti kinadayag a napukawen iti agnanayon.

Aniat’ namagbalin iti sibilisasion ti Maya, a napetsaan iti 2,000 a tawtawen nga agpasanud, a kasta unay ti kinanaisangsangayanna? Nupay no awan a pulos dagiti addaan dalig a luglugan, metal nga alikamen, dagiti pagtrabaho nga animal, ken ti makintengnga a bato ti arko, ken ti kaadda ti parikut iti lumawlawa a kabakiran, nagballigi ti Maya a mangpataud iti kadadakkelan nga immuna nga Indian a sibilisasion sakbay ti Columbiaa a nasarakan pay laeng iti kontinente ti Norte America. “Dayta nakitana ti pannakaan-anay ti maysa a sistema ti panagsurat—ti kakaisuna a pudno a sistema ti panagsurat a napataud pay laeng kadagiti Americas—ken dadduma a mabigbigbig a rinang-ayan iti matematika ken astronomia,” kuna ti magasin nga Smithsonian. “Dagitoy a tattao napanunotdan ti nasayaat a pakausaran ti zero ket addaanda ti kalendario a mamagbalin kadakuada a mangaramid iti umiso a panangkuenta kadagiti siklo dagiti planeta ken dagiti bitbituen.”

Ti Klasiko a Panawen

Ti Maya pinadasna pay a rukoden ken irekord ti panawen, ket ti kadadakkelan a naaramidanda ket mainaig iti daytoy a tay-ak. Bayat ti Klasiko a panawenda, manipud 250 K.P. agingga iti 900 K.P., dagitoy sibaballigi a rinukodda ti tropikal a tawen ket siuumiso nga impadtoda ti eklipse ti init ken bulan ken dagiti panagrikos ti Venus a mainaig iti init.

Dagiti rekord ti idulin dagiti eskolar ken eskriba ti Maya kadagiti papel a naaramid manipud iti makin-uneg nga ukis ti atap nga higos a nabayo ken naparabawan iti apug. Ti suratda, a naglaok a simbolo a phonetiko a mangirepresentar kadagiti timtimek ken dagiti ideographs a kaitarusan dagiti sasao, isu ti maysa kadagiti kangrunaan a sistema ti panagsurat a pinataud ti tao. Kunaen ti The New Encyclopædia Britannica a ti pannakasarak ti Maya ti panagsasaruno dagiti numero ken ti zero ket maibilang a “maysa kadagiti kalalaingan a naaramidan ti isip ti tao.” Kunaen ti historia a dua laeng a sabali a sibilisasion ti nakapataud iti matematikal a pakausaran ti numero a zero, ti Hindu ken ti Arabic.

Nupay no dagitoy ket nakaskasdaaw a naaramidan, ti arkeologo a ni Michael D. Coe, iti librona a The Maya, mangipaay iti pangripiripan: “Ngem saan koma nga aglablabes ti maysa. Iti moderno a panangipapan awan ti siensia. Iti lugarna masarakantayo, kas iti sibilisasion ti Mesopotamia, ti nasayaat a kumbinasion dagiti umiso nga impormasion iti astronomia ken ti makuna laeng a panangnumero, a pinataud dagiti papadi a maipaay iti narelihiusuan a panggep.”

Babaen iti napattapatta a kaaduan a populasion a 3,000,000, ti Maya, iti agarup 40 a siudad a nasurok a 20,000 ti populasion ti tunggal maysa, nangibangonda kadagiti makaawis a piramid ken dagiti templo. Nupay no awananda kadagiti addaan dalig a luglugan, inyakarda dagiti adu a batbato a maipaay kadagitoy a patpatakder ket pinormada dagiti bloke babaen kadagiti natangtangken a batbato, nakersang a lanot, bulkaniko a sarming, ken dadduma a gagangay a material. Saan a kas ti makintengnga a bato ti arko iti arkitektura a Romano, dagiti nagsayaatan ti pannakaibangonda a patakder inusarda ti arko a corbel—a naporma babaen iti agsasaruno a panagsasaip ken panangisawasaw iti semento iti agsumbangir a sikigan iti maysa nga abut ket mapagsabat iti tuktok babaen iti makingngato a bato. Dagiti diding iti patakder ti nakaar-arte a maarkosan babaen iti eskultura ken hieroglyphs. Mainayon iti dayta, ti Klasiko a panawen ket mailasin babaen iti pannakaaramid dagiti adut’ kolorna a damili ken ti pannakaibangon dagiti stelae, nalinteg a poste a batbato, isu a nakaisuratan dagiti naisangsangayan a paspasamak a nairekord.

Ti Maya Stelae

Nanipud pay idi immuna a tiempo, inkagumaanen nga inrekord ti tao ti naganna ken dagiti naaramidanna a maipaay iti kaputotanna kadagiti saan a marunot a material, kas ti pitak ken bato, kas napaneknekan iti nalatak a Nabonidus Chronicle iti napukawen a Babilonia ken ti Rosetta Stone iti kadaanan nga Egipto. Ti Maya ket saan a nailaksid. Agarup sangaribo a poste a batbato, wenno stelae, a nadumaduma nga itsura ken kadakkel, nga addaan iti promedio a kangato a manipud dua ket kagudua agingga iti tallo a metros ti nasarakan. Dagitoy nga stelae ket maawatan itan a monumento a pangidayawda kadagiti Maya nga agtuturay—isu a nakaikabilan ti tiempo ti panagturayda ken ti historia. Dagiti 86 nga stelae a nasarakan idiay Tikal, Guatemala, kasla maipagarup a dadakkel a bato a tantanem. Adda laeng 21 kadakuada a nakitikitan, ken kaaduanna mangipakita iti naarkosan a naimbag a tao a nakasango iti kannigid a narabaw ti pannakaikitikitna, a mangitagtag-ay iti setro ken mangibadbaddek kadagiti kautibo.

Maysa kadagiti misterio a nangsaplit iti Mayanista isu ti interpretasion iti hieroglyphic a surat ti Maya a maawagan glyphs. Kasano kaadu ti naawatan? “Pagarupek a mabasatayo ti agarup 75 porsiento iti glyphs kadagiti monumento itan,” kuna ti Maya nga eskolar a ni David Stuart. “Ket manipud itoy kasla ti Maya ket interesado unay iti panangirekord iti linea dagiti agtuturayda, idi naisaadda, no mano a kautibo ti naalada iti gubat, ken no kaano ti panangaramidda kadagiti ritual a seremonia iti panangipaayus ti dara ken dagiti panagdaton.”

Tallo a napapateg a rinang-ayan, a napartak ti panagsasarunona, ti nakatulong iti panangawat iti surat. Umuna, idi 1958, ti epigraphist a ni Heinrich Berlin pinaneknekanna a dagiti monumento naglaonda kadagiti “Emblem Glyphs” a mabalin a nangilasin kadagiti siudad ti Maya a nakasarakan kadagiti monumento wenno dagiti dinastia ti Maya a nangituray kadakuada.

Ti maikadua a rinang-ayan napasamak idi 1959 idi ti Mayanista a ni Tatiana Proskouriakoff nasarakanna ti pannakainaig dagiti 35 a napetsaan a monoliths iti Piedras Negras—a nairanta a naibangon a sag-pipito—ken ti kinapudno nga awan kadagiti pito a grupo ti nangsaklaw iti kawatiwat ti tiempo a nasursurok ngem ti promedio a kawatiwat ti panagbiag. Tunggal grupo ket naipakita a nangirekord iti pudno iti biag a paspasamak iti kompleto a panawen ti panagturay. Kamaudiananna, napaneknekan a ti hieroglyphs irepresentarna ti sistema ti panagsurat nga addaan kadagiti phonetiko a simbolo ken dagiti gramatikal a panagsurat.

Nalabit awanen iti lugar ti Maya ti pakasarakan kadagita a naarte nga stelae kas ti adda idiay napintas a rebbek iti Copán iti makinlaud a Honduras. Iti uneg ti inaladan daytoy a napintas a sentro ti Maya adda dagiti nakasaysayaat ti pannakakitikitna a monoliths a bumerde a bulkaniko a nalukneng a bato a maawagan trachyte—nalukneng no makali ngem main-inot a tumangken no maanginan, matuduan ken mainitan. Nalaglagda ngem ti limestone iti Tikal, daytat’ ad-adda a pakausaran ti pagayatan nga agkitikit, kas mapaneknekan iti nagkatlo a pakarukodan ti maaramidan.

Kadagiti dadduma, ti kasasayaatan a glyphs nga adda isu dagidiay masarakan idiay napintas a Quiriguá—maysa a bassit, natalna a sentro ti Maya a masarakan 50 kilometros iti amianan ti Copán iti pagilian ti a ti ekonomiana agpannuray iti panangilakona iti prutasna idiay Guatemala, nga idi ket maysa a rain forest. Nupay no ti patakder a templo ket saan a makaawis a mismo, ti 12 a sandstone nga stelae ket sabali nga estoria. Ti Stela “E,” nga agdagsen iti 65 tonelada, isut’ kadadakkelan a monumento a Maya; daytat’ 11 metros ti kangatona, 1.5 metros ti kalawana, ken 1.3 metros ti kapuskolna.

Ti Klasiko a Tikal

Iti nakasulsulineken a paset ti kabakiran iti Petén iti makin-amianan a Guatemala naisaad ti Tikal, ti kadadakkelan a Klasiko a sentro ti Maya a nasarakan itatta. Ti tengnga daytoy a 130 kuadrado kilometros a siudad saklawenna ti agarup 16 kuadrado kilometro, isu a pakasarakan kadagiti nasurok a 3,000 a nadumaduma a patpatakder manipud nanumo a pagtaengan agingga kadagiti natatayag, kasla ziggurat a templo. Ti katatayagan, ti Templo IV, ti nakataytayag a Templo iti Duat’-Ulona nga Uleg, ket 65 metros ti kangatona. Ti tengnga ti Tikal isu ti maysa hektaria a Dakkel a Plasa, nga addaan iti Templo I, ti Templo ti Higante a Jaguar, iti daya ken ti Templo II, ti Templo iti Maskara, iti makinlaud a sikigan.

Aniat’ panggep dagitoy a templo? Nupay no di pay masigurado daytoy, ti arkeologo a Maya a ni Edwin M. Shookb imbagana iti Agriingkayo!: “Dagitoy dagiti templo a mausar iti relihiuso a panggep, ket naibangonda a maipaay iti dayta. Maikadua, dagitoy ket nausar a pangidayaw iti maysa nga indibidual babaen ti panangikabilda iti bangkayna iti kasta a madaydayaw a lugar. Kas pangarigan, ti Westminster Abbey saan a naibangon a pangikabilan kadagiti tanem. Ngem dagiti Briton idaydayawda dagiti natatan-ok a tattaoda babaen ti panangikabilda kadakuada idiay Westminster Abbey. Eksakto a dayta ti adda iti intero a sistema ti Maya. Addada sumagmamano laeng a mailaksid.” Ni Shook ti nakasarak ken nangpanagan iti kangrunaan a dalan a naipasurot kadagiti dati a managsirarak—da Mendez, Maudslay, Maler, ken Tozzer.

Iti sabali a dua a sikigan iti Dakkel a Plasa naisaad ti Makin-amianan ken ti Makintengnga nga Acropolis, a mapapati a palasio ken patpatakder nga administratibo. Iti asideg ti Makin-abagatan nga Acropolis isu ti Triple Ball Court, nga idi nangngegan ti nadagsen a panagdisso ti goma a bola nga impalladaw dagiti managay-ayam a nakakawes kadagiti pangsalaknib a kawes. Yantangay ti Tikal ket naisaad iti nalukneng a limestone a nagsaadan, isu a pagayusan dagiti napateg a danum a tudo, nasken ti panangibangon ti Maya kadagiti sumagmamano a pagurnongan ti danum, a dadduma kadagitoy ket dati a pagkaal-alaan ti limestone. Dagitoy a bubon ket nagalem kadagiti naisangsangayan a pitak tapno malapdan iti panagtedted. Ti Makin-abagatan nga Acropolis, ti Makindaya ken Makinlaud a Plasa, ti Plasa dagiti Pito a Templo, ti Makintengnga a Tiendaan, dagiti uppat a kangrunaan a dalan a nausar a maipaay kadagiti relihiuso a prosesion, ken ti Napukaw a Lubong a patakder—a nabiit pay nga insubli dagiti arkeologo a taga Guatemala—isuda dagiti pagilasinan a mangbukel iti nabatbati iti Tikal.

Ti Pannakapukaw iti Klasiko a Panawen

Aniat’ nangipatingga iti Klasiko a panawen? Adu dagiti teoria, ngem awan ti pudno a makaammo. Ti naammuan ket ti pannakaibangon dagiti napetsaan nga stelae, palasio, ken dagiti patakder publiko kellaat a nagsardeng. Ti naudi nga stela a nasarakan idiay Tikal ket napetsaan iti 869 K.P. Dagiti umili pinanawanda ti dakkel a sentro a siudad ti Maya ket nagnaedda kadagiti babassit, naiwaraswaras, a pagtalonan a barbario. Ti kabakiran, nga idi ket mapampanawan, immadun ti taona. Dagiti tubo dagiti kaykayo nagramutdan kadagiti rangkis ken rekkang dagiti kangrunaan a patakder ket nagbalinda a dadakkel a kaykayo. Dagiti ramutda, a sumagmamano a pie ti aglawlaw ti puonna, ti nangberri kadagiti suli, nangbuong kadagiti bloke a batbato nga apug, nangpakapuy kadagiti diding, ken nangtebbag kadagiti pangtapaya a bato. Nabaybay-an ken nalipatanen, ti Tikal ken dagiti kabsatna a luglugar nailingedda manipud iti makinruar a lubong ket nabaybay-anda iti uneg ti panangabbungot ti kabakiran.

Saan kadi a makaipaay ti naisurat a rekord ti Maya iti dadduma a pakaammuan? Mabalin a nakaipaayda no saan koma a gapu kadagiti maika-16-siglo a manangparmek nga Español. “Ni Diego de Landa, ti umuna nga obispo iti Yucatán, iti damdamo a panagreggetna iti Kinakatoliko, pinakarona ti misterio babaen ti panangpadasna a mangpukaw kadagiti amin a pakalaglagipan iti kultura a Maya,” kuna ti Smithsonian. “Pinuoranna dagiti adu a codex, ti liblibro dagiti umili a naaramid iti papel nga ukis ti kayo (adda laeng uppat kadagiti codex iti Maya a nakalasat agingga itatta) a mabalin koma a nakalawlawag kadagiti bambanag ket awan koma ti adu a pakariribukan kamaudiananna.”

Gapuna, ti disenio iti lubong ti Maya a naisubli ti dadduma a pasetna idiay Makintengnga nga America ket maysa pay laeng a misterio iti lubongtayo. Siuulimek, agtultuloy dagitoy a rebbek nga agtakder, kas kadagiti naliday a guardia iti napalabasen a tiempo.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 15]

El Castillo, ti kadadakkelan kadagiti pito a santuario ti Maya idiay Chichén Itzá, Yucatán, Mexico

[Ladawan iti panid 16]

Piramid a templo (maikapito a siglo K.P.), ti Dakkel a Plasa, Tikal, Guatemala

[Dagiti Ladawan iti panid 17]

Kadaanan nga ay-ayam ti bola a naaramid iti daytoy a pagay-ayaman a Copán, Honduras

[Credit Line]

Instituto Hondureno de Antropologia e Historia

Maysa a Chac Mool, makinsango, mabalin a nausar nga umawat kadagiti puspuso ti tao; Templo dagiti mannakigubat, Chichén, Itzá, Yucatán, Mexico