Dagiti Maya​—Idi ken Ita

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY MEXICO

DAYTA kano ti maysa idi kadagiti katatan-okan a sibilisasion iti Makinlaud a Hemispero. Ket di pakasdaawan ta dagitoy nagkauna nga umili iti Belize, El Salvador, Guatemala, Honduras, ken Mexico ti nagaramid kadagiti nagpaiduma nga arkitektura, lamina, damili, ken eskultura! Nangpartuatda iti adelantado a porma ti panagsurat ken adut’ rimmang-ayanda iti tay-ak ti matematika. Pinasayaatda pay ti kalendario a naibasar iti panangrikus ti daga iti init. Siasino dagitoy a tattao? Isuda dagiti Maya​—dagiti nagibangon iti maysa kadagiti kababaknangan ken agdindinamag idi a sibilisasion iti kontinente ti America.

Kaaduan kadagiti ammotayo maipapan kadagiti Maya ket nagtaud kadagiti kitikit iti batbato ken eskultura. Babaen ti panagusarda iti sistema ti panagsurat nga addaan nasurok a 800 a karakter, nga adu kadagitoy ti hieroglyphic wenno mangiladawan a karakter, insurat dagiti Maya ti pakasaritaan ken kustombreda kadagiti agdan, awanan, ken tapi a bato wenno adigi. Nagsuratda met iti papel a naaramid iti makin-uneg nga ukis dagiti balang a kayo a higos. Babaen ti panangkulpida kadagiti piliego, nagaramidda kadagiti libro (maawagan a codex), sada inakkuban iti lalat ti dakkel a pusa a maawagan jaguar. Nadadael ti kaaduan kadagitoy a tomo idi a dagiti Maya ket pinarmek dagiti Español idi agarup 1540 K.P., ngem adda pay laeng sumagmamano kadagitoy.

Mabalin a nagnaed dagiti kaunaan a mannalon a Maya iti kapanagan ti makin-amianan a Guatemala agarup sangaribu a tawen sakbay a naipasngay ni Kristo. Ngem idi nagbaetan ti 250 K.P. ken 900 K.P. a rimmang-ay unay ti sibilisasion dagiti Maya​—a gagangay a maawagan Classic Period wenno panawen ti dadakkel nga irarang-ay ken nagapuanan. Amirisentay biit dagiti naammuanen maipapan kadagiti Maya idi ugma.

Eksperto nga Arkitekto ken Managibangon

Eksperto dagiti Maya iti panagkitikit iti bato, ket nagaramidda iti dadakkel a piramid ken templo babaen ti argamasa ken apug a bato. Kaas-asping dagitoy a piramid dagiti piramid idiay Egipto ket daytoy ti makagapu a nakuna ti dadduma idi ugma​—nupay di umiso​—a dagiti Maya ti aktual kano a kaputotan dagiti Egipcio.

Adda dagiti rebbek ti adu a kinabite a siudad dagiti Maya a nasarakan idiay Guatemala, Honduras, ken idiay Yucatán, iti makin-abagatan a Mexico. Idi rimmang-ay unay ti imperio dagiti Maya, nasurok nga 40 ti kakasta a siudad, a tunggal maysa ket addaan iti 5,000 agingga iti 50,000 nga umili. Sigun iti The New Encyclopædia Britannica, “mabalin a nakadanon iti 2,000,000 ti kaaduan a populasion dagiti Maya, a kaaduan ket nagnaed iti kapanagan ti agdama a Guatemala.”

Imposible a naaramid dagitoy a siudad nga addaan nangayed a kinabite nga estruktura no saan a gapu iti panangikagumaan dagiti Maya a managmula iti mais. Malaksid iti panagmulada iti pagtaraon ti pamiliada, manamnama idi a tumulong dagitoy a naggagaget a lallaki iti trabaho a panagibangon. Masapul met idi nga agmulada iti pagtaraon dagiti natan-ok a tattao ken papadi gapu kano ta napatpateg ti trabaho nga asikasuen dagitoy.

Ti Biag ti Pamilia Dagiti Maya

Nasinged ti pamilia dagiti Maya. Kinapudnona, masansan nga agkakabbalay dagiti apong, nagannak, ken annak. Natataengan ken in-inauna nga annak a lallaki ti kaaduan nga agtrabaho iti talon. Nasursuro dagiti ubbing a babbai ti agluto, agdait iti kawes, ken agaywan kadagiti adienda.

Nagmula dagiti mannalon a Maya kadagiti abokado, sili, ken kamote. Ngem mais ti kangrunaan a taraonda. Nadumaduma ti panangluto dagiti nataengan ken ubbing a babbai iti dayta. Adda tinapay, wenno ti pagaammotayo itan kas tortilla. Mais ti maysa kadagiti kangrunaan a ramen uray ti naingel nga inumen a maawagan balche. Mapattapatta nga addaan mais ti agarup 75 a porsiento iti taraon dagiti Maya ita, ken mabalin nga ad-adu pay idi un-unana.

Nagadu a Didiosen ken Diosa

Nakapatpateg ti relihion iti biag dagiti Maya. Nagadu ti daydayawenda a didiosen ket 160 kadagitoy ti nadakamat iti maysa a dokumento. No madakamat ti sumagmamano laeng, adda ti namarsua a dios, dios ti mais, dios ti tudo, ken dios-init. Nagperegrino dagiti babbai iti templo ti diosa a ni Ixchel iti puro ti Cozumel tapno ikararagda a maaddaanda koma iti adu nga annak wenno no masikogdan, ipakpakaasida a nalakada la koma nga agpasngay.

Kadagiti Maya, adda narelihiosuan a kinapateg ti tunggal aldaw, ket adda piesta ti kada bulan iti kalendario dagiti Maya. Naangay met dagiti espesial a seremonia a nainaig iti panangitabon kadagiti natay. Kalpasan ti pannakapintada iti nalabaga, ti bangkay agraman ti gargaretna ket mabalkot iti ikamen. Kalpasanna, maitanemda iti sirok ti balay a nagnaedanda. Medio naiduma ti naaramid kadagiti agtuturay, ta naitanemda iti uneg dagiti piramid iti sirok dagiti templo. Napapatay dagiti adipenda ken naitanem a kaduada, agraman ti nadumaduma a gamigam a patien dagiti Maya a makatulong iti sumaganad a biag.

Kas paset ti narelihiosuan a seremoniada, no dadduma ket tebbengan dagiti Maya ti piditpidit wenno saksakada. Tebbenganda pay uray ti dilada. Makita kadagiti eksena a nayukit kadagiti pader ken damili a ti panagidaton ket paset met iti panagdayaw dagiti Maya. “Masansan a nadumaduma nga animal ti idatonda,” kuna ni Dr. Max Shein iti librona a The Precolumbian Child, “ngem ti tao ti kangrunaan nga idatonda. Dagiti biktima kadagitoy a seremonia ket dagiti kabusorda a soldado ken adipen, ngem uray met dagiti naipasngay a siwayawaya nga ubbing a lallaki ken babbai.” Sigun iti sumagmamano a historiador, maidaton dagiti babbalasitang tapno agbalin nga asawa ti dios ti tudo babaen ti pannakaipalladawda a sibibiag iti sagrado a ban-aw idiay Chichén Itzá. No di naan-ano ti balasitang agingga a lumnek ti init, patienda a kapkapnekan ti dios ti tudo ti asawana nga immun-una a naidaton. No kasta, isang-atda ti balasitang manipud iti ban-aw.

Dagiti Maya Ita

Kalpasan ti 900 K.P., kuna ti The New Encyclopædia Britannica, “in-inut a narpuog ti klasikal a sibilisasion dagiti Maya, isu a nalangalang ken nagbalin a kasamekan dagiti nangayed a siudad ken sentro a nakaangayan idi dagiti seremoniada.” Awan ti makaammo iti eksakto a makagapu iti pannakapukaw dagiti Maya. Sigun iti dadduma, natikagan ti talonda. Kuna met ti dadduma a ti kinakirang ti taraon ti nakapilitan dagiti kasamak nga agusar kadagiti makadadael a pamay-an ti panagtalon, idinto ta nagkamang ti dadduma kadagiti siudad a datin a napusek ken agrigrigat. Aniaman ti makagapu, saan a naan-anay a napukaw dagiti Maya. Adda pay laeng dua a milion a sibibiag ita, nangnangruna iti makin-amianan a paset ti Yucatán ken idiay Guatemala.

Makunkuna a Katoliko ti kangrunaan a relihion dagiti Maya ita ket ikagkagumaan ti simbaan a gun-oden ti pabor dagiti katutubo. Kas pagarigan, impadamag ti Associated Press nga “idi 1992​—ti maika-500 nga anibersario ti panangparmek dagiti Español iti Guatemala​—nagkiddaw ti Iglesia Katolika idiay Guatemala iti pammakawan gapu iti panangabusoda kadagiti Americano nga Indian kabayatan ti panagebanghelioda idiay Guatemala.”

Ngem ti panagbalinda a Katoliko dina kayat a sawen nga inidianen dagiti Maya ti relihion dagiti inapoda. Imbes ketdi, ipalpalubos ti adu a papadi a Katoliko a mailaok dagiti aktibidad ken sursuro ti simbaan iti ritual dagiti katutubo. Kas pagarigan, nabayagen a patien dagiti Maya nga adda espiritu a sumina iti bagi ken patienda nga addaan puersa ti biag dagiti banag, sibibiag man wenno saan. Inakseptar ti simbaan daytoy a pammati, nupay pagparangenna a paset ti Katolisismo, isu a masmasdaaw ti dadduma a lider ti relihion iti kaadu dagiti pinapagano a sursuro a pampanuynoyan ti simbaan ngem kaskasdi nga ibagbagana nga isut’ Kristiano.a

Dagiti Maya ken Saksi ni Jehova

Bin-ig a dagiti kinapudno iti Biblia ti isursuro dagiti Saksi ni Jehova kadagiti lugar nga ayan dagiti Maya. Adu ti mangak-akseptar iti dayta. Usigem ti dua laeng a pagarigan.

“Madaydayaw ken mabigbigbigak iti namulagatak a grupo dagiti katutubo,” kuna ni Caridad. “Nupay kasta, dayta ti di nanglapped kaniak nga agbalin a gastador ken mangnginum.” Kas iti adu a Maya, naglaok a Katolisismo ken espiritismo ti al-alagaden ni Caridad. “No agsakitak idi,” kunana, “mapanak iti erbolario.” Rinugian dagiti babbalasang ni Caridad nga inadal ti Biblia babaen ti tulong dagiti Saksi ni Jehova. “In-inut a nagbalinak nga interesado,” inadmitir ni Caridad, “nangnangruna idi nakitak no kasano a simmayaat ti kababalin dagiti babbalasangko. Di nagbayag, nakipagadalak metten.” Ti nagbanaganna? “Ti kinapudno ti nakatulong kaniak tapno maam-ammok ken maayatko ni Jehova,” kuna ni Caridad. “Insardengkon ti amin nga aramid ken kustombre a di makaay-ayo ken Jehova isu a nawayawayaanakon iti panagbuteng ken panaganito.”

Malmaldaang ti maysa a Maya a taga Guatemala a ni Paula gapu iti ipapatay ti dua a babbarona. “Kanayon idi nga agpaniangak para kadakuada,” kunana. “Adda Bibliak nga inted ti maysa a Katoliko a madre, ket dua nga oras idi a basaek dayta iti kada rabii tapno maammuak ti sungbat iti saludsodko a, ‘Sadino ti ayan dagiti natay a babbarok?’” Di nagbayag, nangrugin nga inadal ni Paula ti Biblia babaen ti tulong dagiti Saksi ni Jehova, ket dagus a rinugiannan ti makigimong. “Sibabatad nga inlawlawagda kaniak ti Sao ti Dios,” kunana. “Maragsakanak a makaammo a pukawento ti Pagarian ti Dios ti sakit ken ipapatay. Sangkapanunotko ti namnama a panagungar.” (Juan 5:28, 29) Ita, iranranuden ni Paula ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios iti sabsabali. “Adu pay ti agkasapulan iti tulong,” kunana.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 17]

Ti Kalendario Dagiti Maya

Nagaramid dagiti Maya iti umiso a sistema ti tinawen a kalendario a nangkalkular met iti leap year wenno tawen nga addaan 366 nga aldaw gapu ta 29 ti aldaw ti Pebrero.

Buklen iti 365 nga aldaw ti tawen dagiti Maya. Ag-364 nga aldaw kadagitoy ti nabingay iti 28 a lawas, a tunggal maysa ket addaan 13 nga aldaw. Mangrugi ti baro a tawen iti maika-365 nga aldaw, iti Hulio 16. Dagiti ngay bulan? Ti kalendario dagiti Maya, a naretrato iti ngato, ket addaan iti 18 a bulan. Buklen iti 20 nga aldaw ti tunggal maysa kadagitoy. No kasta, saan nga agdepende dagiti lawas ken bulan iti maysa ken maysa​—ngem adda naisalsalumina. Maminsan iti kada 260 nga aldaw (resulta ti panangmultiplikar iti 13 ken 20), mangrugi ti lawas ken bulan iti isu met la nga aldaw. Sigun iti maysa a reperensia, “ti kalendario dagiti Maya, nupay komplikado unay, ti kauumisuan iti sangatauan agingga a nayam-ammo ti Gregorian a kalendario.”​—Funk & Wagnalls New Encyclopedia.

[Graph/Ladawan iti panid 16, 17]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Kronolohia Dagiti Maya

Olmec

1000 K.K.P.

500 K.K.P.

Olmec

Zapotec

Teotihuacan

K.K.P. | K.P.

500 K.P.

Teotihuacan

Zapotec

Toltec

1000 K.P.

Toltec

Aztec

1500 K.P.

Aztec

[Credit Line]

Arte dagiti Maya: Dover Publications, Inc.

[Mapa iti panid 16, 17]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

MEXICO

YUCATÁN PENINSULA

BELIZE

GUATEMALA

EL SALVADOR

HONDURAS

[Credit Line]

Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 16]

Dagiti rebbek ti 75-pie ti kangatona a piramid a templo idiay Palenque, a siudad dagiti Maya idi ugma

[Ladawan iti panid 16]

Panagaramid iti tortilla

[Dagiti ladawan iti panid 18]

Chichén Itzá

Templo ti Kukulcán

Adda guardia iti pagserkan iti Templo Dagiti Mannakigubat a nakaiggem iti maidaton a basehas a posible a nausar a pagkargaan iti puso dagiti tattao

[Ladawan iti panid 19]

Ni Caridad a kadua ni baketna ken ti babbalasangda