Pudno a Wayawaya Kadagiti Maya

AGDINDINAMAG dagiti Maya gapu kadagiti nagkauna a gapuananda. Kada tawen, rinibu a turista ti agpasiar idiay Yucatán Peninsula iti Mexico tapno kitaenda dagiti nakaskasdaaw ken nangayed a piramid, kas kadagiti adda idiay Chichén Itzá ken Cobá. Makapaamanga dagiti Maya saan laeng a gapu iti kinalaingda iti inhenieria no di ket uray pay kadagiti nagapuananda iti panagsurat, matematika, ken astronomia. Nangaramidda iti bukodda a hieroglipiko a sistema ti panagsurat ken kalendario nga addaan iti 365 nga aldaw ken nakorehir a pasetna nga umasping iti leap year. Nadiskobreda met ti konsepto ti sero.

Ngem no maipapan iti relihion, sabalin ti pakasaritaan dagiti Maya. Adu ti didiosenda. Agdaydayawda kadagiti didiosen a mangirepresentar iti init, bulan, tudo, mais, ken dadduma pay. Ti papadida ket naanep a managpaliiw kadagiti bituen. Paset ti panagdayawda ti panagusar kadagiti insienso ken imahen, panangsugat iti bagi, ritual a panangipatedted iti dara, ken ti kaugalian a panagidaton iti tattao kas kadagiti balud, adipen, nangnangruna kadagiti ubbing.

Idi Simmangpet Dagiti Espaniol

Dayta ti narang-ay a sibilisasion a nasangpetan dagiti Espaniol idi rugrugi ti maika-16 a siglo. Adda dua a panggep dagiti konkistador wenno dagiti mannakigasanggasat nga Espaniol: tagikuaenda ti baro a pagilian ken ti kinabaknangna ken kombertienda dagiti Maya iti Katolisismo tapno mawayawayaanda ida manipud kadagiti saan a sibilisado nga ar-aramid dagiti pagano. Ti kadi panangsakup dagiti Espaniol ket nangyeg iti pudno a wayawaya kadagiti Maya, iti man relihion ken dadduma pay a benneg?

Dagiti pangpubliko a daga a nabayagen nga um-umaen dagiti Maya ket ginamgam dagiti Espaniol agraman dagiti klero ti Iglesia Katolika. Dayta a pananggamgam ti nangyeg iti nakaro a rigat ken guranggura. Dagiti manangsakup kinontrolda payen dagiti cenote, wenno ban-aw, a kakaisuna a gubuayan ti danum iti Yucatán Peninsula. Kimmaro pay ti rigat idi nangipataw ti simbaan iti tinawen a buis para iti tunggal Maya​—12 ¹⁄2 a reala iti tunggal lalaki ken 9 iti tunggal babai​—malaksid pay iti datin a makapadagsen a buis ti gobierno. Dagiti Espaniol a nanggamgam iti daga ginundawayanda dayta a kasasaad babaen ti panangpautangda kadagiti Maya iti pagbayadda iti buis ti Simbaan sada pinilit ida a mangikaro iti dayta kalpasanna. Isu a no ar-arigen, tinagaboda ida.

Nagpabayad met dagiti papadi kadagiti narelihiosuan a serbisio kas iti buniag, kasar, ken pumpon. Babaen ti pananggamgam iti daga, panangipataw iti buis, ken panagpabayad iti serbisiona, bimmaknang ti simbaan nupay kaipapanan dayta ti panagrigat dagiti Maya. Maibilang a managanito ken ignorante dagiti mannalon isu nga impapan dagiti klero ken dadduma pay nga agtuturay a maiparbeng a saplitenda dagiti Maya tapno mapagnakem ken mapasardengda ida iti panaganito.

Ti Gubat Dagiti Maya ken Espaniol

Idi damo, bimmales dagiti Maya babaen ti didan panangbayad iti buis ti simbaan, didan panangpaadal iti annakda kadagiti eskuelaan ti simbaan, didan panagatendar kadagiti klase iti katekismo, ken didan panagtrabaho kadagiti asienda wenno plantasion. Ngem nagresulta laeng dayta iti naul-ulpit a pannakatrato. Dimtengen ti kakaruan a kasasaad idi 1847​—kalpasan ti agarup 300 a tawen a panangituray dagiti Espaniol. Nakigubat dagiti Maya kadagiti “puraw.”

Dagiti dadaulo iti iyaalsa nangaramatda iti narelihiosuan a simbolo a maaw-awagan iti Speaking Cross​—krus a sinsinan agsasao a mangidagdagadag kadagiti Maya a makigubatda agingga ken patay. Ngem nangdidigra dayta kadagiti Maya. Iti opisial a panagngudo dayta a gubat idi 1853, agarup 40 a porsiento kadagiti Maya idiay Yucatán ti napapatayen. Ngem nagtultuloy latta ti masansan a rinnupak iti simmaganad a 55 a tawen. Kamaudiananna, nakalapsut met laeng dagiti Maya iti panangadipen dagiti Espaniol, isu a nayussuat ti reporma ti daga. Ti ngay narelihiosuan a wayawayada?

Awan ti Pudno a Wayawaya

Awan ti pudno a wayawaya a nagun-odan dagiti Maya uray no nakomberteda iti Katolisismo wenno nakigubatda kadagiti Espaniol. Ita, ti relihion dagiti Maya ket naglaok a panangannurot kadagiti nagkauna a kostumbreda sakbay a dimteng dagiti Espaniol ken kadagiti tradision dagiti Romano Katoliko.

Maipapan kadagiti Maya ita, kinuna ti libro a The Mayas​—3000 Years of Civilization: “Agdaydayaw dagiti Maya kadagiti nagkauna a didiosenda a mangirepresentar iti nakaparsuaan ken kadagiti inapoda. Ar-aramidenda dayta a panagdayaw iti kataltalonan, kueba, ken kabambantayan . . . ken maigiddato iti dayta, agrukrukbabda met kadagiti sasanto iti simbaan.” Gapuna, ti kano didiosenda a ni Quetzalcoatl wenno Kukulcán ket isu met la ni Jesus, ket ti diosa a mangirepresentar iti bulan ket isu met la ni Birhen Maria. Ti met panagdayawda iti sagrado a kayo ti ceiba ket nasukatan iti panagdayaw iti krus, a sibsibugan pay laeng dagiti tattao a kunam la no sibibiag a kayo dayta. Imbes a ti imahen ni Jesus ti makita a nakalansa kadagiti krus, dagiti ketdi sabong ti ceiba ti nayarkos kadagita.

Adda met Laengen Pudno a Wayawaya!

Iti kallabes a tawtawen, nangiwayat dagiti Saksi ni Jehova idiay Mexico iti nasaknap a trabaho a panangisuro iti Biblia kadagiti Maya. Dagiti literatura a naibasar iti Biblia, kas iti daytoy a magasin, ket magun-odanen dagiti Maya iti bukodda a pagsasao tapno maawatanda ti panggep ti Dios agpaay iti sangatauan. Ania dagiti resultana? Bayat a maisursurat daytoy nga artikulo, addan agarup 6,600 a Maya ti pagsasaoda a mangiwarwaragawag iti naimbag a damag maipapan iti Pagarian a naitimpuyog iti 241 a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti dayta a lugar. Nalaka ngata para kadagiti Maya nga idian dagiti nabangonanda a pammati tapno iyaplikarda ti kinapudno nga isursuro ti Biblia?

Para kadagiti adu a napasnek a Maya, adda rigrigatna dayta. Ti agassawa a da Marcelino ken Margarita ibilangda ti bagida a debosionado a Katoliko. Tinawen nga ipakpakitada ti debosionda iti krus babaen ti panangawitda iti dayta manipud simbaan agingga iti balayda, a sadiay nga agidatonda kadagiti animal, sada paglalanglangan a kanen dagita a kadua dagiti kabagian ken gagayyemda. Idi agangay, kinasabaan ida dagiti Saksi ni Jehova ken rinugianda ida nga iyadalan iti Biblia. Kastoy ti malagipda: “Naamirismi a ti ad-adalenmin ket kinapudno, ngem napanunotmi a no idianmi dagiti dati a patpatienmi, rautendakami dagiti espiritu.” Kaskasdi nga intuloyda ti nagpayadal iti Biblia. Kinuna ni Marcelino: “In-inut nga immukuok iti pusomi ti kinapudno nga isursuro ti Biblia. Gapu iti dayta, timmuredkami a mangiranud iti naadalmi manipud iti Biblia kadagiti kakabagian ken gagayyemmi. Maragsakankami ta nawayawayaankamin manipud iti nabangonanmi nga inaanito a pammati. Isuna laeng ta medio naladaw a rinugianmi dayta. Kayatmi a litupan ti nasayang a tiempo idi saanmi pay a naammuan ti maipapan ken Jehova babaen ti sireregta a panangiranudmi iti sabsabali maipapan kadagiti nakaskasdaaw a kinapudno nga adda iti Biblia.”

Ni Alfonso nga agtawenen iti 73 ket napeklan idi a Katoliko. Iti ilina, masansan idi a mangorganisar kadagiti narelihiosuan a piesta, a pakairamanan dagiti Misa, pasala, ken padaya agraman panagpipinnasangdo kadagiti toro. Kinunana: “Dagita a piesta ket kadawyan nga agresulta iti panagraranget dagiti nabartek. Nupay kaay-ayok dagita a piesta, kasla adda kurang iti relihionko.” Idi kinasabaan dagiti Saksi ni Jehova, nakipagadal ni Alfonso iti Biblia. Nupay nakapuyen, rinugianna a tabunuan dagiti gimong iti Kingdom Hall. Ita, insardengnan dagiti dati a narelihiosuan a kaugalianna ken ap-aprobetsarennan ti tunggal gundaway a mangiranud kadagiti naadalna maipapan ken Jehova kadagidiay sumarungkar kenkuana iti pagtaenganna.

Dagita ti sumagmamano laeng a pagarigan dagiti adu a napasnek a Maya a mangtagtagiragsak iti pudno a narelihiosuan a wayawaya. Wen, addada pay laeng dagiti kaputotan dagiti nagibangon kadagiti nangayed a piramid idiay Yucatán. Us-usarenda pay laeng ti dati a lenguaheda. Kas kadagiti inapoda, adu ti agnanaed kadagiti pagtaengan a naaramid iti nalagalaga a sangsanga, napalitadaan iti pila, ken naatepan iti palma. Kas pay la idi ti wagas ti panagtalonda iti mais ken kapas. Ngem ita, adun a Maya ti winayawayaan ti kinapudno ti Sao ti Dios manipud nakaadipenanda a palso a relihion ken an-anito. Agyamyamanda unay ta pimmudno kadakuada dagitoy nabileg a sasao ni Jesus: “Maammuanyonto ti kinapudno, ket ti kinapudno wayawayaannakayto.”​—Juan 8:32.

[Footnote]

[Mapa iti panid 13]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Lugar a sakup dagiti nagkauna a Maya

Gulpo ti Mexico

MEXICO

Yucatán Peninsula

Chichén Itzá

Cobá

BELIZE

GUATEMALA

HONDURAS

EL SALVADOR

[Ladawan iti panid 13]

Rebbek dagiti Maya idiay Chichén Itzá

[Ladawan iti panid 15]

Ti agassawa a da Marcelino ken Margarita a mangikaskasaba iti naimbag a damag idiay Yucatán