No Kasanot’ Panangibturko iti Lupus

Agpapada ti eksena. Sumrek ti doktor iti kuarto a pagsukimatan ket agtugaw a mismo iti batogko. Babaen iti nabara nga isem, nga iggenna ti maysa a pluma, agimtuod, “Bueno, Robin, komustaka itatta?” Bayat ti panangpadpadasko a manglagip kadagiti detalye iti napalabas nga uppat a lawas a puro rigat, itungedna ti ulona ket dagus nga isuratna dagiti sintomasko. Aniat’ rason dagitoy nga isasarungkar? Maysaak kadagiti adu a ribo nga agsagsagaba manipud iti sakit nga autoimmune a maawagan lupus. Pampanunotenyo kadi no ania dayta? No kasta, ibagak kadakayo ti estoriak.

NO SUBLIANAK ti napalabas, makunak a gagangay laeng ti panagubingko kas maysa nga ubing a babai. Naipasngayak idi 1958 ken pinadakkeldak a kakaisuna nga anak dagiti dadakkelko, dimmakkelak iti makin-amianan nga Estados Unidos. Iti nasapa nga edad, impasagepsep ni nanangko kaniak ti maysa a nalawag a kapanunotan: Masapul a kankanayon nga agserbiak iti Namarsua, ni Jehova a Dios, iti aniaman a kasasaad a kabaelak.

Kalpasan ti panagraduarko iti eskuelaan idi 1975, pinilik ti paset-tiempo a trabaho tapno ad-adut’ tiempo a maipaayko iti ministerio a panangikasaba iti Sao ti Dios. Kontentoakon iti panagbiagko ket awan ti planok a mangbalbaliw iti dayta. Daksanggasat, addanto panagbalbaliw dagiti paspasamak a mangbalbaliwto kadagiti bambanag maipaay kaniak.

Panagbalbaliw a Maipaay iti Dakes Nagtungpal iti Dakes

Idi agtawenak iti 21, nangrugin a nagbalbaliw ti salun-atko a maipaay iti dakes. Nangrugi a nagsakitak iti maysa a paset ti bagik ken kalpasanna iti sabali. Dadduma ti nasarakan dagiti doktor ket naikkatda babaen iti operasion. Dadduma ti nagtalinaed a misterio, a mamagbalin kadagiti doktor nga agduadua saan laeng nga iti kinapudnoda no di ket ti pay kinatalged ti isip ken rikriknak. Kasla nakalaklaka a makaala ti impeksion ti bagik. Adut’ pannakaupay ken panagdanag—kankanayon a sapsapulek ti maysa a doktor a makaitudo iti sakitko.

Bayat ti maysa a tiempo iti nasayaat a salun-atko, nasabetko ni Jack, ket nagkasarkami idi 1983. Mariknak nga apaman a mapalabasen ti rigat ken bannog iti kasar ken ti panagbalbaliw iti panagasawa ket nakalkalman ti biagko, mabalin a sumayaatton ti salun-atko.

Malagipko a nariiingak iti maysa nga agsapa iti Pebrero a planok ti mangbusbos iti aldaw a mangaywan kadagiti trabaho iti balay. Ngem dagiti piskelko nairtengda, a kasla dida kayat ti makitunos iti maysa ken maysa. Agpigpigergerak, ket no padasek ti mangpidut iti aniaman, matnagko dayta. ‘Mabalin a nalabes laeng ti bannogko,’ liniwliwak ti bagik.

Bayat ti panaglabas ti aldaw, ad-adda a karkarna ti riknak. Agsinnublat ti lamiis a mangbibineg kadagiti rikna ken ti panagut-ot kadagiti tengnged, taktakiag, ken saksakak. Kinapudnona, nakasaksakit dagiti sintomas ta nagiddaakon agingga a simmangpet ni Jack manipud iti trabaho. Iti nasapa pay a rabii addan bassit a gurigorko ket nakakapkapsutak ken nalag-an ti ulok ta dandani diak payen makakarayam iti kama. Dikam ammo no aniat’ makagapu malaksid ti trangkaso. Kasla nainkalintegan dayta, yantangay epedemia ti trangkaso iti lugar a pagnanaedanmi.

Idi mariingak iti sumaganad nga aldaw, simmayaat ti riknak, siempre iti umuna a dua a minutos. Ngem idin nangrugi manen ti panagut-ot, nangnangruna kadagiti sakak ken pingilko. Bimmaba ti gurigorko, ngem mariknak pay laeng a nakakapkapuyak. Dagiti kasla sintomas ti trangkaso ket gagangay a sintomas. Malagipko pay ti maulit-ulit a panagkunak iti bagik met laeng, ‘Daytoy kadi ket basta trangkaso laeng?’ Bayat ti panaglabas ti aldaw, addada tiempo a kasla makagin-awaak; kalpasanna addada met tiempo a masaksakitak unay ta diak pay maingato ti ulok iti pungan.

Ti Panangsapul iti Tulong

Dua a lawas kamaudiananna ken uppat a kilogramo a nalaglag-an, inkeddengkon ti mangipaay iti tiempo a mapan iti doktor. Ti aldaw ti pannakaresitak isut’ kadadaksan pay laeng a kapadasak. Nagkaro ti ut-otna ta mariknak a kasla adda mangguyguyod kadagiti piskelko ken duyduyokendak iti napudot a kutsilio a maidiggan iti dayta. Mainayon iti dayta kasta unay ti panaglidayko. Basta agtugawakon iti igid ti kama nga agsangsangit.

Ti umuna nga ipapanko iti doktor di nangipaay iti dagus a sungbat. Naaramid dagiti nadumaduma a panangsukimat iti dara, a sinukimatda dagiti nadumaduma a kita iti makaimpeksion a saksakit. Maysa laeng ti positibo, a nangipakita iti nakaro nga ileletteg iti bagik. Sumagmamano a lawas kalpasanna, awan pay laeng ti sinayaatanna, nagkonsultaak iti sabali a doktor iti isu met laeng a klinika. Nasukimatak manen, ket maymaysa manen ti abnormal, dayta met laeng abnormal idi damo. Awan ti maibaga dagiti dua a doktor malaksid ti panangipagarupda a daytat’ basta dakes a mikrobio.

Limmabas dagiti lawlawas, ngem awan ti pudno a sinayaatanna. Kamaudiananna, dua a bulan kalpasan ti panangrugi ti sakit, napanak iti sabali a doktor iti klinika, maysa a nangagasen kaniak kadagiti nadumaduma a nalag-an laeng a saksakit idi ubingak pay. Agtalekak a maitudona daytoy misterioso a sakit.

Iti pakaupayak, saan nga inted daytoy a doktor ti inanamaek a pannakaagas. Imbes a dimngeg a sipapasnek iti karkarna a sintomasko, dagus a dinak inkankano a kas agmauyong, a kasla ipagpagarupna a ti karkarna a reklamok ket gapu ta kakaskasarko. Diak makapapati iti mangmangngegak ket pinadasko a lapdan dagiti luak iti pungtotko ken ti sakit ti nakemko. Nupay kasta, immanamong a mangulit iti dayta “positibo” a panangsukimat. Kanayonto a pagyamanak dayta a panangsukimat!

Idi pimmanawak iti klinika, nagsangitak iti dua nga oras. Ammok nga adda sakitko, ngem kasla awan ti mamati kaniak. Iti sumaganad a malem, nakaawatak iti awag manipud iti opisina ti doktor a nangibaga kaniak nga abnormal manen ti panangsukimat iti darak. Nairekomendarak nga agpakita iti rheumatologo (maysa nga espesialista iti sakit nga arthritis). Nabang-aranak ta kamaudiananna adda nakabigbigen a pudno nga adda parikut, ngem apay a rheumatologo? Kasano a pagbalinen ti arthritis ti riknak a kastoy?

Ti Di Pagay-ayat a Resita

Dua a lawas kamaudiananna nakatugawakon iti opisina ti espesialista a ni Jack adda iti abayko. Kalpasan dagiti panangkablaaw, rinugiakon ti estoriak. Iti pakasdaawak, dagus ti konklusionna, ngem saan a daydiay namnamaenmi. Naklaatkami idi imbagana nga agsagsagabaak iti sakit dagiti tisyu ti susuop, a ti moderno a naganna ket autoimmune disease, ket ti suspetsana isut’ lupus erythematosus (iti ababa lupus). Daytoy kadi ti kasasaadkonto iti biag? Ti panangpanunot a kankanayonto a masaksakitak ti namagamak kaniak.

Inlawlawag ti doktor a nupay no maresita dagiti doktor ti sakit a kastoy a dagus ngem idi napalabas, bassit pay laeng ti ammoda maipapan iti makagapu ket ngarud awan ti agasna. Naammuanmi met a gapu iti pannakadadael ti dadduma a panglapped iti sakit, ti bagi dinan kabaelan nga ilasin dagiti gangannaet a mangraut a mismo. Ngarud, ti sistema a panglapped ti sakit kankanayon a mangpataud kadagiti antibodies a kontra kadagiti tisyu ti bagi. Kasla ti bagi kontraenna ti bagina met laeng. Dagitoy nga antibodies atakarenda ken dadaelenda dagiti tisyu ti susuop ket gubatenda dagiti kangrunaan nga organo. Agingga a saan a naan-anay a mapukaw ti sakit, dagitoy nga antibodies kankanayonto a mangpataudda kadagiti sintomas iti ut-ot ken sakit iti intero a bagi.

Gapu iti kasasaad ti sakit, agduduma dagiti sintomas ket masansan a nagduduma iti tunggal tao. Mairaman kadagiti nangsaplit kaniak isu ti ut-ot ti piskel ken susuop, ileletteg ti kudil, napartak ken nakaro a panagbitik ti puso, di pannakaanges, panagut-ot ti pleura, panagbakuar, panagut-ot ken pannakapunno ti basisaw, pannakaulaw, pannakapukaw ti kinatimbeng, ken nakaro a sakit ti ulo, agraman dagiti di mapakpakadaan nga epekto iti kangrunaan a sistema nerbio nga agbanag iti nakapuy a konsentrasion, panagbaliw ti rikna, ken panagliday. Addada adu nga al-aldaw a ti intero a bagik manipud ulo agingga iti ramay ti sakak ket limlimtegdan gapu iti ileletteg iti uneg.

Ti makaringbaw a pannakabannog maipakuyog met itoy a sakit. No dadduma nakaro unay ta mariingak iti agsapa a diak makabangon. No dadduma kumaro a diak mapakpakadaan. Ti rikna ket kasla mapukaw ti amin a bilegko, isu a mamagbalin iti uray nagbassitan a panagpigsa, kas iti panangpusipos iti kalub ti thoothpaste, a diak kabaelan nga aramiden. Ti maysa a banag a mangpakaro iti bannogko ken dagiti dadduma a sintomas isu ti pannakaisarang iti ultraviolet a lawag ken ti silnag ti init.

Baro a Panagbalbaliw

Diak nakatabtabuno iti aniaman a gimong ti kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti dua a bulan, gapuna ti umuna nga inkagumaak isu ti panagpapigsak tapno makalangenko manen dagiti naespirituan a kakabsatko a lallaki ken babbai. Nupay dakkel a panangikagumaan ken disiplina ti kasapulan, pinilitko ti bagik nga agarsisio. Kamaudiananna, babaen iti tulong ni Jack nakatabunoak kadagiti dadduma a gimong. Bayat ti panaglabas ti tiempo, immadu ti panagibturko agingga iti punto a nabaelakon ti nangaywan iti dadduma a trabaho iti balay ken makiraman manen iti trabaho a panangikasaba iti Pagarian. Maragsakanak iti irarang-ay ti salun-atko ket pinadpadasko ti mangaramid iti ad-adu pay. Daksanggasat, daytat’ dakkel a biddut, ta naammuak a ti panangpilitko iti bagik iti labes ti kabaelak kaipapananna ti panagsubli ti sakit.

Ti pannakabannog nalabit ti kadadaksan a kabusorko, ket ti panangliklik iti dayta kasapulan unay. Kunaek a ti panangammo no kasano ti kapartak ti panaggunayko isut’ karirigatan a panagbalbaliw nga aramidek. Yantangay pagay-ayatko ti agbalin nga aktibo, masapul nga ikeddengko dagiti iyun-unak ken laglagipen a ti pananglab-awko iti limitasionko kaipapananna ti naan-anay a pannakabannog, panagsimron, panagliday, ken panagsangsangitko. Pinadasko ti mangikeddeng kadagiti aldaw a panangaramidko kadagiti dadduma a trabaho, ngem imposible ti panangsurotko iti eskediol no nasayaat riknak iti maysa nga aldaw ken dakes ti riknak iti sumaganad nga aldaw. Uray pay kadagiti nasayaat nga al-aldaw, masapul nga aginanaak iti nagbaetan dagiti kangrunaan a trabaho. Ket ibatikon dagiti dadduma a trabaho iti balay nga aramiden ni Jack. Daytat’ sabali manen a paset iti panagbaliwliw para kadakami a dua.

Kasano a Makatulong dagiti Dadduma

Dagiti pudno a gagayyem makaipaayda met iti liwliwa no masakit ti maysa. Ti pannakarikna a maawatanda ti kasasaad pabassitenna ti kasta unay ti panagdanag. Ngem dagiti tattao, gaput’ kinaimperpekto, saan a kankanayon a makaawat no aniat’ kayat a mangngegan ti agsakit a tao. Ti kasla komplimento wenno sao a pammaregta ti nangipaay mabalin a kasla panglais iti tao a saan a nasayaat ti rikriknana. No umay dagiti tattao ket damagenda no kasanot’ riknak, kankanayon a kunaenda ti kastoy, “Bueno, nakasaysayaat ti langam!” Dagiti komento a kas kadagitoy ti kasla mamagrikna kaniak nga agduaduada iti kinapudno ti sakitko wenno gapu ta nasayaat ti langak, nasayaat met ti riknak. Daksanggasat, no addaanka ti lupus, ti makinruar a langa mabalin a makaallilaw. Masansan a dagiti biktima aglanglangada a nasalun-at; nangnangruna a kastoy ti kaso kadagiti babbai no maurnos ti buokda ken mangikabilda iti make-up.

Malagipko ti immadani kaniak iti maysa a rabii kalpasan ti gimong ti kongregasion ket kinunana: “Nagsayaatan ta nakitaka. Ammok a saan a kankanayon a nalaka ti iyuumaymo, ngem maragsakankami a makakita kenka ita a rabii.” Dagiti sasao a kastoy ti mangiparikna kaniak a maawatan dagiti tattao ti kasasaad iti dadduma a pamay-an.

Nalaka met para iti maysa a tao a mangib-ibtur iti sakit ti makarikna a maipupuera iti kagimongan gapu kadagiti tiempo iti nasayaat ken di nasayaat a rikna. Ti di mapakpakadaan ken makapasiddaaw a sintomas a rumsua kaipapananna a kaaduan a plano ti masapul a maaramid a tentatibo. Agbalbaliw ti kasta unay ti sakit ta masansan a dagiti plano a naaramid dua nga oras laeng nga immun-una masapul a makanselar iti maudi a minuto. Ngarud, adu iti biagko ti nabusbos iti panagam-amak ken panagdandanag.

Kasano ti Panagballigik

Mabalin a panunotenyo no kasano ti panagballigik gaput’ addaanak iti sakit a mangdadael iti rikriknak ken mangipaay iti adu a lapped iti biagko. Bueno, uray di sawenen, dayta pudno a pakasubokan, saan laeng a maipaay kaniak no di ket kasta met ken Jack. Gaput’ diak maaramid dagiti adu nga ar-aramid nga ibilang dagiti dadduma a tattao a normal, pudno a nasursurok nga apresiaren dagiti simple a pagragsakan, kas iti panangisagana iti naisangsangayan a taraon para ken ni Jack, panangbusbos iti tiempok a kadua ti pamiliak, wenno basta agtugaw ken ubbaek ti pusak.

Gaput’ kinasensitibok iti silnag ti init, masapul a mangalaak iti salaknib no makiramanak iti panangasaba. Kanayon a makitadak dagiti tattao; siak daytoy nakaiggem iti napnuan kolor a payong. Liklikak ti rummuar no nakapudpudot ti aldaw, ta pagkapsutennak ti pudot. Kasta met, gaput’ limitado ti bilegko iti panagbalaybalay, mangsapulak kadagiti dadduma a pamay-an a pannakisarita kadagiti tattao maipapan iti namnama iti masanguanan a masarakan iti Biblia.

Ti panangpadasko a mangipamaysa iti atensionko kadagiti positibo a bambanag iti biag a maisupadi iti negatibo ket nakatulong a mangikkat iti “asiak pay” a rikrikna. Ti kadadakkelan a panangikagumaan isut’ panangsursurok a saan nga agkalikagum iti kasta unay iti bagik ken kalpasanna babalawen ti bagik gaput’ panagsakitko. Ngem uray pay babaen iti naimbag a panangmatmat, ti panagliday, pannakaupay ken ti adu a panagsangit pudno a mapasamakda. No pudno a di nasayaat ti riknak ket ti panagliday ti kasla mangringbaw kaniak, padasek a lagipen a daytat’ mapalabasto, ket babaen iti ad-adda pay a panagtalek iti Dios, malasatak dayta.

Pudno nga inapresiarko dagiti kualidad ni Jehova a Dios a kinamanangngaasi ken asi, a masansan a laglagipek dagiti sasao idiay Job 34:28: ‘Ket isu ipangagna ti asug dagiti maparigat.’ Wen, agsakit ti sangatauan, iti ad-adu a pamay-an. Kasapulantayo ti tulong a saan a maipaay uray dagiti nalaing a mangngagas. Patiek nga iti mabiiten tungpalenton ni Jehova ti umuna a naammuak a kasuratan idi ubingak pay. Iti kasta maikunanton kadagiti amin a tattao: “Ti agtaeng dinanto kunaen: ‘masakitak.’” (Isaias 33:24) Saan kadi a nakaskasdaaw dayta? Nakaskasdaaw dayta kaniak!—Kas insalaysay ni Robin Kanstul.

[Kahon iti panid 21]

Ania ti Lupus?

Ti lupus ket agsublisubli ken saan a maagasan itatta a sakit a panagletteg. Daytoy ket sakit nga autoimmune a mangtignay kadagiti antibodies a manglaban kadagiti amin a nasken nga organo iti bagi. Nupay kasta, saan a makaakar, saan a makaalis, wenno makaited kanser. Kasano kakaro dayta? Manipud nalag-an agingga iti makapapeggad iti biag. Ti naganna agtaud iti Latin a sao a “lobo,” yantangay adu a pasiente ti addaan lumabaga a rupa nga umasping ti itsurana ti marka iti rupa ti lobo. Di pay ammo ti makagapu iti dayta.

[Ladawan iti panid 23]

Ni Jack ken Robin itatta