Ti Haida—Naisangsangayan a Tattao iti “Misty Isles”

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Canada

AGARUP dua gasut a tawenen a napalabas, dagiti managsirarak nga Europeo ken dagiti negosiante ti agpadpada a naragsakan ken nasdaaw iti damo a pannakasabetda kadagiti tattao a Haida, ti naisangsangayan nga umili iti baro a nasarakan a grupo dagiti isla iti ruar ti makinlaud a kosta iti Canada.

Dagitoy a damo a panagsabet ket agpadpada a natan-ok ken nainggayyeman. Dagiti nasileng a kinungkongan a bangka a cedro a napnapno kadagiti babbai ken lallaki, a no dadduma nakakawesda kadagiti kasayaatan a lalat iti foca a bata, ti aguurnong a mangkablaaw iti tunggal barko ti negosiante. Iti maysa nga okasion, dagiti naglugan iti bangka nagkantada, ket iti nainggayyeman a tignay, maysa a lalaki ti timmakder a nangiwaras iti dutdot iti danum. (Ti ibababa ti agila ket tanda iti pannakipagayam ken panangabrasa.) Iti sabali nga okasion, maysa a hepe ti immadani ket nagkanta a solo iti kanta a pangabrasa, bayat a dua gasut a timtimek iti igid ti baybay ti nakidanggay iti kanta.

Ti Haida Gwaii, wenno ti daga a pagtaengan ti Haida, buklen ti kasla dâga ti itsurana a 150 nga isla, a naiyunnat iti agarup 100 kilometros iti lauden ti igid ti baybay iti British Columbia iti Canada. Daytoy a grupo dagiti naangep nga isla ket napanaganan itan iti Queen Charlotte Islands, masansan a maawagan Queen Charlottes. Ti nabara nga agos ti baybay manipud Japan, ti Japan Current, ti mangtimbeng ti klima kadagiti isla. Nupay kasta, nupay nasayaat ti temperatura, dagiti isla ket mabalin a sapliten dagiti napipigsa nga angin ken bagio.

Siasino dagiti Haida?

Bassit laeng ti naammuan maipapan iti nagtaudan iti Haida wenno maipapan iti isasangpetda iti Queen Charlottes, ta awan ti naidulin a naisurat a rekord iti historia wenno kulturada. Kas iti napnot’ angep nga islada a mismo, ti napalabasda ket naabbungotan iti angep ti tiempo. Daddumat’ mangipagarup a ti Haida simmangpet manipud Asia a nagna iti Bering Strait, ket dagiti dadduma kunaenda a simmangpetda babaen iti bangka a limmasat iti Japan Current. Nupay kasta, ti adda kadatayo isu ti naur-urnong a naisao a tradision a naglaok a kinapudno ken sarsarita. Sigun iti maysa a sarsarita, dagiti tattao a Haida timmaudda manipud iti maysa a dakkel a kappo, a linukatan ti maysa a wac, idiay Rose Point iti makin-amianan a murdong iti Graham Island—ti kadadakkelan iti Queen Charlottes.

Dagitoy a nakaad-adu a sarsarita ken leyenda ti mangipaay iti bassit wenno awan pay ketdi a pannakalawlawag iti nagtaudan iti Haida, ngem, makapainteres, dagiti nadumaduma nga estoria pudno nga ibagada kadatayo ti maysa a dakkel a layus a nanglapunos kadagiti kangangatuan a bantay, ket babaen laeng iti panangibangon iti dakkel a balsa a naaramid kadagiti troso ken ti panangikarga iti dayta kadagiti suplay a nakalasat ti siasinoman. Maysa a panglakayen a Haida manipud Skidegate ti nangpaneknek: “Adu kadagiti tattaomi ti makaammo iti daytoy nga estoria maipapan iti Layus, ta daytat’ kinapudno. Pudno a napasamak dayta, nakaad-adu a tawtawenen a napalabas.”

Dagiti Haida, gaput’ managtalek, managpartuat, ken managimbento unay, nakaipasdekda iti nabaknang ken narikut a kasasaad ti kagimongan mabayag pay sakbay iti 1774, idi simmangpet dagiti Europeo. Ti nasion ket nabingay iti dua a kangrunaan a paset, ti pamilia ti Agila ken ti pamilia ti Wac, a maikeddeng iti pay laeng pannakaipasngay babaen iti linea ti ina. Iti daytoy a linea ti ina a kagimongan, kanayon a dagiti ubbing addada iti pamilia ti ina. Dagiti assawa ket mapili laeng iti kasupadi a pamilia, ket ti panagtulag masansan nga iyurnos ti ina no ubbing pay unay ti anakna a lalaki wenno babai.

Dagiti Poste a Totem—Ti Kaipapananda

Dagiti pakabigbigan ti pamilia, a mangusar kadagiti simbolo a gagangay wenno sarsarita a parparsua, isut’ pagtangtangsitda a sanikua ken personal a pakabigbiganda. Ti pakabigbigan ti pamilia nga Agila iramanna dagiti naestilo a nakitikitan wenno napintaan nga agila, cormorant, beaver, ken dogfish, ket ti pakabigbigan ti pamilia a Wac iramanna dagiti kalding iti bantay, dagiti mammapatay a balyena, grizzly nga uso, ken dagiti bulalayaw. Dagitoy a pakabigbigan ket saan laeng a pagarkos no di ket iladawanda ti linea ti pamilia, kinabaknang, ken ti kasasaad, agraman dagiti pribilehio, kankanta, ken dagiti estoria ti pamilia.

Nupay no saan a madaydayaw dagiti nakitikitan a poste, dadduma a ladawan a pakabigbigan addaanda iti inaanito wenno naespirituan a kaipapanan, a mangiladawan kadagiti sobrenatural nga inapo nga addaan kadagiti mahikal a pannakabalin a mangbalbaliw kadagiti bagbagida nga agbalin nga animal ken agsublinto met laeng a tao. Bayat iti tiempo a nakurkurang a sangagasut a tawen, manipud agarup 1840, ti panagikitikit ken panangipatakder kadagiti poste nakagun-oden iti kasta unay a kinalatak. Itan dagitoy a dadakkel a cedro a poste, a nakuladan ken sinapliten ti panniempo agingga a nagbalinen a sumileng a dapuen, ket main-inoten a marunrunot ken marmarmayen. Dadduma kadagiti poste ket 18 metros ti katayagna ken 1.5 metros ti kaakabana.

Manipud iti primavera agingga iti otonio, ti biag ti Haida ket okupado iti panagurnong iti taraon. Manipud iti baybay agtaud ti adu nga ikan, kappo, herring roe, ken aragan. Agtiliwda kadagiti foca maipaay iti tabada, ket isukatda dayta iti grasa manipud iti ikan nga eulachon a saan a masarakan kadagiti dandanum iti isla. Ti grasa iti euchalon ket maipatpateg agingga itoy nga aldaw, ta daytat’ mangparaman kadagiti amin a kita iti putahe. Dagiti itlog ti tumatayab, atap a berries, dagiti bagas dagiti mulmula, ken ti karne ti atap nga animal nayonanda met ti nadumaduma a taraon.

Saan a nalatak dagiti Haida kas mannalon, nupay no idi naiyam-ammo ti patatas manipud iti kangrunaan nga isla, sibaballigi a nagapitda kadakuada ket insukatda met laeng ida kadagiti nasnasion iti kangrunaan nga isla. Bayat dagiti bulbulan ti kalam-ekna, adda dagiti makuna a potlatch, nararagsak a panagtitipon, inton dagiti pamilia a masansan nakakawes kadagiti ceremonial a kawes ket naaramid iti napipintas a kudil dagiti foca. Dagiti potlatchesda ket okasion a maipaay iti panangiraman ken panangited kadagiti regalo, maysa a pamay-an iti panangiwaras iti kinabaknang wenno pananggun-od iti saad iti komunidad. Dagitoy dagiti al-aldaw iti panagpiesta, panagsala, panagkanta, ken panangisalaysay kadagiti estoria.

Dagiti natda kadagiti bario iti Haida, a nanglinea iti intero nga isla, paneknekanna ti adu a populasion a nagbiag idi iti Queen Charlottes. Kadagiti nasapa pay a tawtawen iti 1800’s, addada 7,000 nga umili kadagitoy nga isla. Ngem idi immayen ti puraw a tao, dimtengen dagiti sakit ken ti alkoholna, isu a nangiturong iti naskanap a panangabuso iti alkohol. Napanawan dagiti bario bayat a ti Haida pinadasna a panawan ti mangpabassit ti bilangda a saplit iti smallpox. Idi 1885 bimmassitdan agingga laeng iti 800 a tattao.

Dagiti Vikings iti Makin-amianan a Laud a Pacifico

Gapu ta nalikmut iti danum ti pagtaenganda, ti Haida kankanayon nga addada iti baybay, nangnangruna kadagiti natatan-ok a bangkada. Ta, dadduma kadagitoy a bangka ti nagdadakkelan ta at-atiddogda pay ngem dagiti aglaylayag a barko dagiti immuna a managsirarak nga Europeo! Dagiti bangka ket manipud 23 metros, a kabaelanna nga awiten ti 40 a tattao ken dua a tonelada a karga, agingga kadagiti babbabassit a 8-metros a bangka maipaay iti inaldaw nga usaren iti igid ti baybay. Kadagitoy a daddadakkel a bangka, ti Haida mapanda ken agnegosioda iti di mapagduaduaan nga adu a siglo, manipud Alaska iti amianan agingga iti Puget Sound iti abagatan. Dagitoy ti pagbutbutngan ken pagsidsiddaawan dagiti umili iti kangrunaan nga isla, ket dagitoy ti napanaganan a dagiti Vikings iti makin-amianan a laud a Pacifico.

Nupay ti Haida addaanda itan ti moderno, naimbag ti pannakakabalna a luglugan iti taaw, ti orihinal a bangka a naaramid iti nalabaga a cedro saan a nalipatan. Kaskasdi a sumagmamano ti maus-usar pay laeng a maipaay kadagiti naisangsangayan nga okasion, kas iti Canadian World Exposition, Expo 86, a naaramid idiay Vancouver, British Columbia. Ti nalukneng a kayo iti kaykayo a dakkel a nalabaga a cedro ket nagsayaatan a maaramid a bangka. Ti linabag ti kayo ket nalinteg, nalaka nga aramiden, ken naandor iti pannakarunot.

Aniat’ Ipaay ti Masanguanan?

Bimmasiten ti Haida agingga iti dua a bario, ti Old Masset ken ti Skidgate, ket adut’ mangpanunot maipapan iti masanguananda ken ti kulturada agraman ti napintas a “naangep nga islada.” Ti panangabuso iti alkohol ken sakit pudno a nakaibatida iti nakalkaldaang a tandada. Ti pangawis iti biag iti siudad ti nangtignay iti iruruar ti ubbing a kaputotan a mapan kadagiti kangrunaan a siudad iti Prince Rupert ken Vancouver. Ti panagtarikayo ti industria, nupay no mangipaay iti adu a trabaho iti isla, ginargarina ti panagsuspetsa ken pannakaseknan kadagidiay a makakita nga agpegpeggad ti islada.

Dagiti relihion iti Kakristianuan ket maysa pay a mangdadael nga impluensia iti pamay-an ti panagbiag ti Haida. Dagiti misionero iti iglesia, gaput’ reggetda a mangkumberte ken mangtengngel, dida pinampanunot ti nakabaybayagen, naipasdeken a kultura. Saanda a “pulos a pinadpadas nga awaten ti Haida—dagiti pamay-an ti panangiyebkasna iti bagina, ti panagpampanunotna, dagiti ipatpategna,” kuna ti maysa nga autoridad iti historia. Sinaggaysa, dagiti potlatch, panagsala, poste a totem, ken dagiti shaman (mangngagas) ket pinaritan dagiti misionero. Iti tiempo ti bautismo, masukatan dagiti nagnagan. Dagiti ipatpateg a nagnagan, a napnot kaipapananda, ket interamente a mabaybay-an ken masukatan kadagiti apeliedo nga Anglo-Saxon kas iti Smith, Jones, ken Gladstone. Dagiti baro a nagnagan surotenda ti linea ti ama imbes a ti linea ti ina nga inusar ti Haida. Inikkat dagiti misionero dagiti daan nga ipatpategda ngem saanda a sinukatan ida kadagiti Nainkasuratan nga ipatpateg.

Nupay kasta, kadagiti nabiit pay a tawtawen, ti Haida ket nabendisionan babaen ti isasangpet iti igid ti baybayda ti naiduma a kita iti misionero—dagiti Saksi ni Jehova. Ti mensaheda ti nangawis iti naimbag a kababalin ti Haida, ket nangipaay kadakuada iti pudno a namnama maipaay iti masanguanan. Bayat a dagitoy a Kristiano a misionero intultuloyda ti napan kadagiti balaybalay iti intero nga isla, a no dadduma usarenda dagiti pagkalap a bangka ken dagiti eroplano iti bush tapno danonen dagiti nasulinek a pagtaengan manipud iti Cape St. James agingga iti Langara Island, dagitoy ti makayawan babaen iti di naas-asak a kinapintas iti Queen Charlotte Islands ken ti kinabara ken kinamanangngaasi dagiti tattao.

Kas kadagiti managsirarak dua a gasut a tawenen a napalabas, nakasarak dagiti saksi ni Jehova ti pudno a pannakikadua kadagiti Haida, bayat ti sipapasnek a panangipanda iti naimbag a damag iti naipasdeken a Pagarian ti Dios iti tunggal balay iti isla. Ket adu a pamilia a Haida ti simmungbat, a bigbigenda ti panagaweng ti kinapudno a linaon ti Sao ti Dios, ti Biblia. Babaen ti pannakiadal kadagiti Saksi ni Jehova, dagitoy inapresiarda ti pudno a pannakirelasion ti tao iti Dios, ti tao iti padana a tao, ken ti tao iti animal.

Dagitoy naammuanda ti nagan iti “natan-ok a parsua,” saan laeng a kas ti “Pannakabalin ti Agsilnag a langlangit,” no di ket kas Jehova a Dios. Dagitoy inapresiarda ti panagkakabsat iti sangatauan, nga amin a tattao ket agpapada iti imatang ni Jehova babaen ken Kristo Jesus. (Aramid 10:34, 35) Ket wen, dagiti animal, tumatayab, ken dagiti ikan ket kararuada amin, a kas met ti tao ket kararua. Dagitoy awananda iti di matay a kararua wenno dagiti sobrenatural a pannakabalin nga impaay dagiti managestoria a Haida idi ugma kadakuada.—Levitico 24:17, 18; Eclesiastes 3:18-21; Ezequiel 18:4, 20.

Sangapulo a nagduduma a kita iti balyena ti mangan kadagiti nabaknang iti plankton a dandanum. Adu dagiti sea lion nga steller kadagiti kabatbatuan. Kagudua milion a tumatayab iti baybay ti agnanaed kadagiti naparsed a rangkis agraman ti mammano nga umakar a falcon, bald eagle, ken dagiti wac. Dagiti amin a kita iti ikan ti mangpunno kadagiti dandanum iti igid ti baybay, wawaig, ken dandanaw. Ti nangisit nga uso, a di maparisan ti kadakkelna iti sadinoman iti lubong, ket agpaspasiar iti naabbungotan-lumot a kabakiran nga addaan iti sangaribo-tawennan a kaykayo, agraman ti nagdakkelan a Sitka spruce, nalabaga a cedro, ken ti hemlock.

Maseknan dagiti manangitalimeng a daytoy di naas-asak a kinapintas ken nabaknang nga aglawlaw iti Charlottes ket maipadanto kadagiti dadduma a luglugar a nagbalinen a langalang nga awan ti mamaayna a daga gapu iti di umiso a panangaywan ti tao. Kaskasdi, ti Haida a nangabrasa iti karkari Daydiay Katan-okan, ni Jehova a Dios, inanamaenda ti masanguanan a buyogen ti panagtalek, ta saan a pulos a mapaay dagiti karkarina. (Jusue 23:14) Agtaud iti Naindaklan a Namarsuatayo ti kari a ti intero a daga agbalinto a maysa a paraiso iti sidong ti nalinteg nga administrasion ti Pagarian ti Dios. Ket ti ar-arapaapen a kinapintas dagiti “naangep nga isla” dinton pulos agpeggad.—2 Pedro 3:13.

[Dagiti Ladawan iti panid 25]

Kannawan: Napintas a buyaen a naangep nga isla

Adayo a kannawan: Dagiti poste a totem iti Ninstints Village, Anthony Island

Baba: Dagiti sea lions iti Steller idiay Cape St. James

[Dagiti Ladawan iti panid 27]

Kannigid: Kingdom Hall iti Queen Charlotte City

Ngato: Agsabsabong a broom bushes