Maysa a Kompiuter a Makakita iti Unegyo

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! iti New Zealand

BABAEN ti panangkita iti oblong a tawa, nakitak ti nakaskasdaaw a buya. Dagiti nakakawes ti puraw nga attendants nakatakderda iti aglawlaw ti maysa a lalaki a nakaidda iti lamisaan. Isut’ maipakpakan nga immuna ti ulona iti kasla nagdakkelan a pagtasa ti lapis! Dayta kadit’ arapaap? Maysa a buya manipud iti science fiction a sine? Aniat’ mapaspasamak?

Ti buya ket maar-aramid iti maysa a lokal nga ospital ditoy Dunedin, iti Makin-abagatan nga Isla iti New Zealand. Ti nagdakkelan a pagtasa ti lapis ket pudno a maysa a kita iti nakamodmoderno a makina ti X-ray a maawagan CAT scanner. Saan, dayta dina sukimaten dagiti pusa—ngem saan nga umadayo iti dayta. Dagiti tallo a letra kaipapananna ti Computerized Axial Tomography. Ti “tomography” naggapu iti Griego a sasao a kaipapananna ‘isurat ti maysa a paset,’ ket daytat’ aramiden ti CAT scanner. Alaenna dagiti X rays iti “paset” ti bagim, a saggabassit, ket “isuratna,” wenno irekordna, ti makitana.

Nalabit pagarupenyo a dagita a nakaay-ayat a makina ti X-ray makapainteres laeng kadagiti doktor ken sientista, ngem dakkel ti panagtarigagay dagiti tattao maipapan iti CAT scanner ta maysa ti nagatang babaen ti panangkalikagum ti publiko. Dagiti dua a kabangibang a probinsia iti Otago ken Southland nakaurnongda iti $2 milion, N.Z., ($1,200,000, E.U.) maipaay iti dayta, a mangirepresentar iti kontribusion a nasurok a $6 (N.Z.) manipud iti tunggal lalaki, babai, ken ubing iti lugar. Ti lokal nga unibersidad ken ti eskuelaanna iti medisina adut’ naaramidanna a mangtignay iti kasta a panaginteres ti publiko iti makina, ngem dagitoy a CATs umad-adudan iti lubong. Mabalin nga adda maysan iti asidegyo.

Kasano ti panagandarna?

Nagpa-X-ray-kayo kadin? No kasta, nalabit malagipyo ti panagtakderyo wenno panagiddayo a nakasango iti dakkel a daplat a plato ket dikay nagkutkuti. Bayat nga ar-aramidenyo dayta, dagiti di makita a rayos X ti limmasat iti bagiyo ket nangiparangda iti plato nga adda ladawanna iti likudanyo. No lumasat kadagiti tulangyo, kaaduan nga X ray sumardengda. Dagiti dadduma a tisyu ken organo, agpannuray iti kapuskolda, pabassitenda dagiti X rays iti nadumaduma a kaadu. Ti resulta ket maysa nga anniniwan a ladawan ti adda iti unegyo, a mangipakita kadagiti tulang a puraw ken dagiti nadumaduma a tisyu ken organo iti agarup walo a kasudi ti kolor a dapuen.

Nagsayaatan dagiti gagangay nga X rays no amin dagiti tultulang ken organoyo ket maiwarasda a kasla pabuya iti maysa a shop, ngem siempre, saanda a maipakita. Dadduma ti mailinged iti likudan dagiti dadduma. Kasano a maala dagiti ladawanda? Dagitoy saanda a mabalin a mapusipos a kas kadagiti eskuela nga ubbing a nagparetrato. Gapuna masapul a ti mangretrato ti agkuti—ti X rays masapul a maala manipud kadagiti nadumaduma nga anggulo.

Iti CAT scanner, ti disenio a kasla pagtasa ti lapis ipalubosna kadagiti X rays a mangala iti ladawan iti aglawlaw ti bagi. Agingga iti kaadu a 700 a nagduduma a retrato iti nasurok a 250 a kasudi ti kolor a dapuen ti maala iti maysa a “paset” iti bagiyo. Amin dagitoy a ladladawan ti mangipaay iti ad-adda a detaliado a panangsukimat iti adda iti unegyo a mabalin a maaramid ngem idi.

Apay a Kompiuter?

Nupay nagsayaatan ti mangala kadagiti nakaad-adu a ladladawan iti X-ray, sabali a banag ti mangilasin iti pangrugian ken pungto dagitoy a retrato. Mailadawanyo kadi ti okupado a siruhano nga agawid kalpasan iti makabannog nga aldaw nga addaan kadagiti 700 nga X rays iti tianyo, a manginanama a mangadal kadakuada iti agpatnag ket sisasaganan a mangaramid iti operasion kadakayo iti sumaganad nga agsapa? ‘Awan gundawayna,’ mabalin a kunayo. ‘Kasano ti panangtamingna kadakuada?’

Daytoy a narikut a pamay-an mabalin nga idilig iti panangpasilnag iti maysa a plaslait a mangsarut iti maysa a baso a naglaon iti nalamiis nga inumen nga addaan iti sumagmamano a tipak iti hielo. Ti lawag sarutenna ti baso ken ti hielo ket mangaramid iti padron iti iskrin iti likudan ti baso. Itan, no ngay pusiposenyo ti plaslait ken ti iskrin iti aglawlaw ti baso bayat ti panangbuyayo iti agbaliwbaliw a padron ti lawag ken ti anniniwan. Pagarupenyo kadi a mailasinyo ti eksakto nga itsura ti tunggal tipak ti hielo?

Mabalin a daytat’ imposible a trabaho para kadakayo, ngem saan a dakkel a trabaho dayta para iti kompiuter. Ti impormasion nga ipaay ti X rays piduten dagiti mangilasin nga elektroniko imbes a dagiti mangiladawan a plato. Babaen iti naannad a panangidilig kadagiti X rays a rummuar kadakayo iti X rays a sumrek kadakayo, ti kompiuter mailasinna no ania ti adda iti unegyo no lumasat ti X ray kadakayo. Malaksid iti basta panangilasinna kadagiti itsura, nakabilbileg ti kompiuter ta mailasinna pay ti nagdumaan ti gagangay wenno nagbalay a dara wenno ti nagdumaan ti tisyu ken pluido. Kinapudnona, mapidutna pay dagiti nakabasbassit a nagdumaan ti kapuskol ti tisyu a mabalin a saan a mailasin ti gagangay nga X rays.

Kasano a Gunggonaannakayo?

Ti kanayonan a detalye nga ipaay ti CAT scanner ti mamagbalin iti dayta a nalatak kadagiti doktor. Ti CAT scan mabalin a mailasinna ti bassit a nalukneng a tumor ti tisyu a mabalin a saan a naipakita iti gagangay nga X ray—ket isalakanna ti biag iti dayta a pamay-an. Ti CAT scan nalatak met kadagiti pasiente a kaykayatda ti masukimat a “pasetpaset” babaen iti elektroniko a pamay-an imbes a maopera. Mabalin nga ikkatenda ti adu unay a napeggad a mangsukimat nga operasion, agraman dagiti amin a di nasayaat a komplikasionna. Dagidiay a mangayat a mangliklik iti operasion, ngarud, mabalin a dawatenda iti doktorda no ti CAT scan mabalin a maaramidna ti trabaho.

Uray pay no ti operasion saanen a maliklikan, makatulong ti CAT scan. Ti tsirman ken propesor iti Department of Radiology idiay eskuelaan ti medisina iti unibersidad intudona a ti CAT scanner makaaramid iti direkta nga operasion babaen iti panangipaayna kadagiti siruhano iti detaliado nga impormasion no ania ti masarakanda iti unegyo. “Ti scanner itedna dayta kadakuada iti maysa a plato,” kinunana, a daytat’ maysa a pagimbagan agpadpada ti doktor ken ti pasiente.

Nupay kasta, adda limitasion dagiti CAT scanner. Nupay masarakan ti CAT scan dagiti adu a parikut, a masansan iti nasapa pay a tukad a mabalin pay nga agasan, dida maagasan ti aniaman. Nupay no masukatanda ti adu a saan a komportable, ken dadduma napeggad, a mangsukimat a pamay-an, dagitoy ket saanda a kanayon a kasukat ti operasion. Dikay koma mapan iti doktoryo ket kalikagumanyo ti CAT scan tunggal agsakit ti uloyo. Laglagipenyo nga amin nga X rays addaanda iti nagbassitan ngem maibturan ti salun-at a peggad ket saan koma a maaramid nga awan ti naimbag a panggep iti medisina. Iti kasumbangirna, no irekomendar ti doktoryo ti CAT scan, agragsakkayo ta daytoy a nakaskasdaaw a teknolohia ket magun-odanen nga agserbi kadakayo.

[Ladawan iti panid 26]

Iseserrek iti CAT scanner

[Credit Line]

Camerique/H. Armstrong Roberts