Ti Naatap a Pusa ti Kabakiran

Babaen ti koresponsal ti “Agriingkayo!” idiay Suriname

NAKITAMI nga agasawa daytoy naatap a pusa bayat ti panagbiahemi iti kalsada iti kabakiran. “Adtoy!” kinunak bayat ti panagkurba ti jeepmi. Naipasangokami a mismo iti penitigri, wenno burikan a tigre, isu a pangawagmi iti jaguar iti Suriname. Sumileng ti amarilio a kolor kape a dutdotna a kasla barbaro a napintaan. Ti lumlumnek nga init pinasudina dagiti kolor: bimmalitok nga amarilio nga agbalbalin a lumabaga a kolor kape, a kumusnaw kadagiti pingpingna, barukongna, ken tianna. Ti makaawis unay, nupay kasta, isu ti saan a padapada a nangisit a markana, wenno kakasla sabong, a dandani nangabbong iti intero a bagina.

Dagiti immuna nga Indians iti Columbia nakayawanda iti makaawis nga itsura ti pusa ta inawagandat’ maysa a dios! Ti burikan a dutdotna, kunada, irepresentarna ti napnuan bituen a langit iti rabii. Uray itatta, ibilangda ti jaguar a di naparmek nga ari dagiti an-animal iti Sud America. Ti maysa a kalakian—a masansan 1.8 metros ti kaatiddog ti bagina laeng—mabalin nga agdagsen iti agarup 110 kilos!a Ti nagtimbukel nga ulona ken adut’ piskelna a tengnged; ti kasla bareles a bagina; dagiti abbaba, nalukmeg a saksakana; ken dagiti dadakkel a ramramay ti sakana mangiparangarangda amin iti nakatantan-ok a bileg.

Kaskasdi, basta nagna a siinayad nga immadayu ti jaguartayo—ti nangisit-murdongna nga ipusna nagkurba a nagpangato—ket simmardeng iti kasamekan. “Anian a pananglimo!” inyarasaasmi bayat ti naan-anay a pannakaibagayna iti masilnagan ti init nga aglawlawna, dagiti burikna kakaslada anniniwan.

Mammano a makita ti jaguar, a kaykayatna dagiti nalmeng a luglugar. Agsipud ta 80 porsiento iti Suriname ket rain forest, daytat’ maibagay a pagilian ti jaguar.

Mangibati iti ‘Pakabigbigan’

Nupay kasta, ibati ti jaguar ti ‘pakabigbiganna’ iti intero a pagilian. “Nakitak dagiti tugotda kadagiti napitak nga igid ti baybay iti Atlantico,” imbaga kamaudiananna ti maysa a bushranger. “Nakakitaak met kadagiti nakaramutan a pupuon ti kayo idiay beddeng ti Brazil.” Naisingasing a kastoy ti panangtanda dagiti jaguar iti kitegan ti teritoriada.

“Pudno dayta,” paneknekan ti 83-años a ni James Brown, dati a giya iti panagpasiar iti kabakiran. “Masansan a makitami dagiti nakaramutan a kaykayo, a mangipakaammo nga immuna ti penitigri ngem dakami.” Ikaramut met dagiti jaguar dagiti kukoda kadagiti kayo tapno asaen ida.

Ti sabali pay a pamay-an nga ipakaammo dagiti jaguar ti ‘addaak ditoy’ isut’ panangibatina iti banglo ken iblengna. Ni Dr. Alan Rabinowitz nabiit pay a tinurposna ti dua-tawen a panagadal kadagiti jaguar. Imbagana kaniak a masansan a ti maysa a jaguar ti mangsipsiput iti maysa a lugar a manipud 40 agingga iti 100 kuadrado kilometros iti nasamek a kabakiran. Awan duadua a dagiti managsirarak masirpatda laeng ti panagbiag ti jaguar! Ngem no pagtitiponen amin dagitoy a pannakakita, lumtuad ti nakaay-ayat a ladawan. Kitaenyo no kasanot’ pannakaipalgakna.

Panangsiput iti Lubong dagiti Jaguar

Dumtengen ti rabii. Adda iti aglawlawmi ti sayangguseng dagiti insekto, panagkanta dagiti tumatayab, ken panagikkis dagiti bakes. Ngem umimdeng! Ti makapakigtot, nabangag a ngernger mangngeg kadagiti kaykayo. Kalpasanna adda kinaulimek. Agkarayam dagiti animal ken agtataray dagiti tumatayab iti daga. Ket adda manen natibong a ngernger, kas iti nakabutbuteng a ngernger ti leon! Rummuar ti nabaked a kalakian a jaguar.

Daytoy ti pagturayanna—ti asideg ti karayan a kabakiran ken baresbes. Kadagiti amin a dadakkel a pusa, ti jaguar pagay-ayatna ti danum. Kinapudnona, kasapulanna ti danum agpadpada maipaay a pagragsakan ken pagtrabahuan—ti pagkalapanna. Mapan agkalap iti ballasiw ti karayan. Dandani diretso ti panaglangoyna, a kankanayon a tumtumpaw ti ulona, dorina, ken murdong ti ipusna. “Nalaing nga aglangoy dagiti jaguar,” imbaga ti managsirarak a ni Heinz Heyde kaniak. “Napartakda nga aglangoy ta mapagdalluyonda ti danum. Nakitak ida a mangballasiw iti napegges nga agos!”

No makaballasiwdan, umulin ket iwarsina ti danum iti bagina. Agkukot iti troso a nakauy-oy iti karayan, a nakamulengleng iti rabaw ti danum a kasla sumarot iti kaungan. Kalpasanna, kas iti kimat, tiliwenna ti nagpigar a biktimana babaen iti natadem ti kukona a saksakana.

“Maysa a naraniag a rabii,” nalagip ni Mr. Heyde, “nakitak ti maysa a jaguar a nangiwasiwas iti maysa-metro nga anjoemaras [maysa nga ikan] a nakapigpigsa ta naipalladaw ket nagdisso iti 5 metros iti likudan ti pusa. Nakapigpigsa dagiti jaguar!” Ti biologo a ni Pieter Teunissen, a nakapaliiw pay kadagiti jaguar nga atap, kunana: “Naminsan nakitak kadagiti marka ti naguyasan iti igid ti baybay a ti jaguar nangiwasiwas iti dakkel nga aitkantie [leatherback turtle] 4 a metros iti tangatang.”

Saan laeng a napigsa ti jaguar no di ket adut’ ammona. Daytat’ aganop iti tallo a pagsaadan, iti uneg ti danum, iti daga, ken kadagiti kayo. No aglanglangoy wenno umul-uli kadagiti kayo, dagiti kukonat’ mangipasigurado a nakakapet, kas iti adda kebbengna a sapatos ti managuli ti bantay. Iti daga ikukotna dagiti kukona ket magna a kasla namediasan iti pangpaulimek—nakaskasdaaw a saka maipaay iti naulimek a pannagna.

Ngem masapul a naanus, napartak, ken naintiempuan ti managanop. Awan duadua alaenna ti dua a tawen a panangsanay ti ina sakbay a dagiti urbon a jaguar makapagbukbukodda! Kalpasan ti innem a lawas dagiti urbon sumurotdan iti ina. Nupay kasta, nakalemmengda iti kasamekan bayat ti panaganopna.

Siaannad, magna iti igid ti karayan agingga a makadlaw iti grupo dagiti capybaras, dagiti kadadakkelan nga utot iti lubong. Babaen iti naintiempuan a panaggaraw isut’ umasideg, ket agsardeng, a nakamulengleng ti matana iti biktimana. Di agkutkuti, nga agkalkalawikiw laeng ti murdong ti ipusna. Ngem no madlawda ti kaaddana, bumatok iti danum ti capybaras. Nupay kasta, mammano a maabak ti jaguar. Kinapudnona, masansan a makatiliw ta maawagan ti capybara nga “inaldaw a taraon ti jaguar.”

Dadduma a taraon? Aduda. Manipud kadagiti babassit nga agoutis agingga kadagiti dadakkel a tapir. Uray pay dagiti porcupine, pawikan, ken dagiti caimans saanda a natalged. Sagpaminsan, lumbes pay ti pusa iti kabakiran a sumrek kadagiti pagpastoran. “Idi kalman maysa a baka ken ti urbonna ti inatake ti maysa a jaguar,” kuna ti beterinario a ni Ronnie Kranenburg. “Napasamak dayta sumagmamano laeng a kilometros iti ruar ti ili.” Ngem kaaduanna dagitoy a panangatake ramanenna dagiti lallakayen a jaguar a pinaruar dagiti ub-ubbing a karibalna wenno an-animal nga agsagsagaba iti datin a sugsugat iti pannakapaltog.

Dagiti ngay mangatake iti tao a jaguar? “Awan, mabalin a mammano,” kuna ti doktor ti animal. Patalgedan ti biologo a ni Teunissen. Malagipna a magmagna iti igid ti baybay iti maysa a rabii bayat a tumultulong iti proyekto a panagsirarak iti pawikan. Idi nagsubli, ipalgak ti plaslaitna ti tugot ti jaguar iti rabaw ti tugotna. Isut’ sursuroten ti maysa a pusa! Imbes a mangdangran kenkuana, nagpukaw ti pusa idi nagsubli ti biologo.

“Pudno nga atakeanda dagiti pawikan,” kuna ni Mr. Teunissen, “gapuna idi agkaliak kadagiti itlog ti pawikan iti rabii, diak makaidna. Ti timek ti agtinnag a darat kasla timek ti agkalkali a pawikan. Ti laeng maaramidko,” kunana, “isut’ panangiwasiwasko iti plaslaitko sagpaminsan, a manginanamaak a dagiti jaguar ammoda a dagiti pawikan awan ti plaslaitda.

Negosio a Panagipuslit

Ti ngay panagpeggad ti jaguar kadagiti tao? Ni Jaques Berney ti katulongan a sekretario-heneral iti Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, ti organisasion a mangtengtengngel iti negosio ti atap a biag. Imbagana kaniak nga agpegpeggad unay dagiti jaguar iti pannakapukaw. Ngarud ti pananginegosio kadagiti jaguar maiparit.

Sigun iti Focus, ti pakaammo iti World Wildlife Fund (E.U.), ti maiparit a panaganop, nupay kasta, isu pay laeng ti narang-ay a negosio. Ti rason? Adut’ agtarigagay iti kagay a burikan a dutdot ti pusa! Agpasiar dagiti managanop iti kabakiran ti Amazon iti rabii, bulsekenda dagiti jaguar iti silnag ti nakapigpigsat’ silawna a plaslaitda, ket paltoganda ti ulo ti nakigtot nga animal.

Iti uneg ti sumagmamano nga oras, kuna ti Focus, nakabilagen ti lalat ti jaguar iti pagbilagan. Di agbayag daytat’ maipusliten iti ballasiw ti beddeng, a naipempen iti kahon a namarkaan “Kape,” ket maipatulod idiay Europa. Dadduma nga autoridad pattapattaenda nga agarup 6,000 a jaguar ti mapapatay ken malalat a kastoy iti tinawen.

Kabayatanna, nupay kasta, tagtagiragsaken ti Suriname ti kinaruay dagitoy a nagpintasan nga an-animal. Ket inanamaentayo nga agtalinaedto a kasta. Ta no saan, dumtengto ti aldaw a ti naatap a burikan a pusa dinton makita.

[Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 25]

H. Armstrong Roberts