Panangmatmat iti Lubong
NAKAAM-AMAK NGA ESTADISTIKA
“Ti lubong itatta addaan iti 157 a bilionario, nalabit 2 milion a milionario, ken 100 a milion nga awan pagtaenganna,” insurat ni Alan Durning, maysa a senior a managsirarak para iti magasin a World Watch. “Addaan iti kaguduat’ bilion [500,000,000] a nakaad-adut’ kanenna, ken ti pumada a bilang a mangan laeng bassit tapno agbiag. . . . Ti padapada a pannakaiwaras iti kinabaknang ket kadadaksan itatta nanipud idi tiempo a nangrugin ti pannakaidulin dagiti rekord. Dagiti bilion a kabaknangan usarenda ti agarup mamin-20 a daras a bambanag ken serbisio nga usaren dagiti bilion a kapanglawan. . . . Datay a tattao busbosentay ti $200 iti tinawen iti tunggal lalaki, babai ken ubing iti pannakigubat, ngem ditay masapulan ti $1 iti tunggal maysa a mangispal kadagiti 14 milion nga ubbing a matay iti tinawen manipud iti simple laeng a sakit kas iti panagibleng.” Sigun iti pattapatta ti Worldwatch Institute, adda 1.2 bilion a tattao nga agbibiag a nakapangpanglaw—23.4 porsiento iti amin a populasion iti lubong.
“KASAYAATAN A TIEMPO PARA KADAGITI AGTATAKAW”
“Ti kasayaatan a tiempo para kadagiti agtatakaw, manangloob, managlako ti droga, ken dadduma pay a managdakdakes” a mangaramid kadagiti ilegal nga ar-aramidda idiay distrito ti Attica iti Grecia “isut’ or-oras iti malem iti Domingo,” kuna ti diario ti Atenas nga Elefterotypia. Apay? Agsipud ta agarup 3,800 kadagiti polis ken opisiales ti maiyakar a mangtaginayon iti “urnos ken kinatalged” idiay pagay-ayaman ti soccer ken dadduma a panagsasalisal. Ket no ti Domingo mairana met a panaglaban iti “Derby,” ti puersa manayonan iti 700 a polis ken 100 nga opisiales. Kuna pay ti diario: “Nangnangruna a masapul ti kaadda dagiti ahente ti polis iti tunggal atletiko a panaglalaban ngem ti kaadda dagiti atleta.”
PANANGISANUD ITI RELO
Bayat ti 43 a tawtawen ti “Doomsday Clock” iti Bulletin of the Atomic Scientists impamatmatna ti kasasaad iti internasional a kinatalged no maipapan iti nuklear a gubat. “Ti peggad iti ibebettak ti sangalubongan a nuklear a gubat idiay Europa napabassit iti kasta unay,” kuna ti magasin idi Abril. “Nupay no di maipanamnama ti balligi,” daytoy ti kadadakkelan a gundaway iti uneg ti uppat a dekada a panangpataud iti natalged, mataginayon a lubong. Kas sungbat, isanudmi ti im-ima ti relo ti Bulletin iti uppat a minutos, tapno agtalinaed a 10 minutos sakbay iti tengngat’ rabii.” Nupay kasta, daytoy saan nga isut’ kaadayuan a pannakaisanud dagiti im-ima ti relo. Agpadpada iti 1963 ken 1972, dagiti im-ima ti relo naikabilda iti 12 minutos sakbay ti tengngat’ rabii idi napirmaan dagiti katulagan iti nagbaetan ti Estados Unidos ken Union Soviet, nupay nagtultuloy ti Panagsuppiat. “Awan ti panagdangadang gapu laeng ta di napasamak ti Gubat Sangalubongan III,” kuna ti Bulletin. “Bayat ti napalabas a 45 a tawtawen dandani 125 a gubgubat ti napaglalabanan, nasurok a 20 milion a tattao ti napapatay.”
BIKTIMA ITI BOMBA-A
Mano ti eksakto a bilang dagiti tattao a natay kas resulta iti bomba atomika a naitinnag idiay Hiroshima ken Nagasaki idi 1945? Sigun iti surbey nga inruar iti nabiit pay ti Health and Welfare Ministry iti Japan, 295,956 ti natay gapu iti bomba agingga idi 1988. Kadagitoy, 25,375 a tattao diay Hiroshima ken 13,298 idiay Nagasaki ti natay idi aldaw iti panangbomba; dagiti dadduma natayda nanipud idin, adut’ natay sumagmamano laeng nga aldaw kalpasan ti panangbomba, gapu iti tinignay ti radiasion a saksakit. Dagiti kakabagian dagiti natay binabalawda ti gobierno gapu iti panagurayda iti nakabaybayag tapno aramiden ti surbey. Mainayon pay, “pudno a dina tamingen dagiti amin a paspaset iti panangbomba wenno ti naan-anay a bilang dagiti natay kas resultada,” kuna ni Yoshio Saito, bise sekretario-heneral iti Japan Confederation of A- ken H-Bomb Sufferers Organizations.
NAISANGSANGAYAN A BARO NGA ESTADO
Idi Lunes, Abril 23, 1990 naawat ti Namibia iti Naciones Unidas kas ti maika 160 a miembro nga estado. Ti baro nga estado, a nakagun-od iti wayawayana manipud iti Sud Africa idi Marso 21, 1990, ket naisangsangayan iti adu a pamay-an. Ti maysa, daytat’ dakdakkel ngem ti Pakistan, ngem addaan ti populasion a nakurkurang a dua a milion. Ti laeng Greenland ken Mongolia ti dakdakkel ngem ti Namibia ket basbassit ti populasionna. Naisangsangayan met ti Namibia gapu iti nadumaduma a pagsasao ti bassit laeng a populasionna, nga adu kadakuada ti nalatak gapu iti naisangsangayan a timtimekda. “Nakaad-adu nga inkasigudan a pagsasao nga Africano ken dialekto no ibinsabinsa,” kuna ti broshur ti turista iti Namibia. Kaskasdi, ti opisial a pagsasao ket Ingles.
ARINA NGA “ANNAK”
Iti natan-ok a pamay-an a panangisurona kadagiti estudiantena iti rebbengen ken ti kinapudno iti panagbalin a nagannak, maysa a mannursuro iti high-school ti nangited iti tunggal estudiantena iti 2.5 kilos a sako iti arina kas anak. “Masapul a tratuenyo ti anakyo a kasla pudpudno iti biente-kuatro oras iti inaldaw iti sumaganad a tallo a lawas,” ibagana kadakuada. Daytoy iramanna ti panangsukat iti sako iti kawes ti ubing, agraman lampin, ules, ken bote, ket awiten dayta ken tratuen dayta a siaayat ken siaannad iti amin a tiempo. No panawan dagiti estudiante ti anakda, masapul a mangbirukda iti mangaw-awir. No mapukaw ti ubing wenno madadael, agtungpal ti estudiante iti nadagdagsen nga anak—maysa a 5 kilos a sako ti arina. Dagdagus a masursuro dagiti estudiante no kasano a ti kaadda ti anak apektaranna ti panagbiagda, ket bimmaban ti bilang dagiti panagsikog ti tin-edyer iti eskuelaan. Kinuna ti maysa nga estudiante: “Daytat’ maysa laeng a sako ti arina a di agsangit wenno agriaw, di masapul a pakanen wenno paturogen, ket diakon kayat nga aywanan.”
MONUMENTO TI BAGINA MET LAENG
Daytat’ mamitlo a daras iti kadakkel ti palasio ti Versailles, 12 a grado ti kangatona, addaan 360,000 metro kuadrado a daplat, mangipabuya iti maikadua a kadakkelan a chandelier iti Europa nga addaan iti 980 a bombilia, ken addaan iti 90 metros a pagkamangan iti tiempo ti bomba iti uneg ti daga. Daytat’ “nadnadlaw a monumento ti Romania iti panaglablabes ni Mr. Ceaucescu, isu a nangituray iti pagilian iti 24 a tawtawen,” kuna ti The Wall Street Journal, ken “maysa kadagiti adu a sakit ti ulo nga impatawid[na] kadagiti tattao.” Ti palasio imbangon dagiti 100,000 a trabahador iti napalabas a sangapulo a tawen iti gatad a $1,000,000,000. Ti kakapat ti dati a Bucharest masapul a marebbek tapno mangipaay iti lugar iti nagdakkelan a kalsada nga imbilin ni Ceauşescu a maibangon iti ruar ti kangrunaan a pagserkan—2 metros a nalawlawa ngem ti Champs Élysées. Awan ti makaammo no ania ti aramidenna iti dayta. “Daytat’ maysa nga arapaap ti Faraon,” kuna ti propesor iti historia iti Bucharest a ni Stefan Andreescu.
UTANG TI E.U.
Idi Abril 1990, ti nasional nga utang ti Estados Unidos nakagtengen iti $3 trilion (3 nga addaan ti 12 a zero) iti damdamo unay, impadamag ti Treasury Department ti E.U. Ti umuna a trilion nagteng idi 1981. Ti baro a kaadu ti utang, a naisaknap iti populasion, aggatad iti $12,000 iti tunggal lalaki, babai, ken ubing. Ipapantayon nga awanen ti maaramid nga utang ket saanen a maurnong dagiti interes, ti panagbayad ti nasional nga utang iti kapartak a $1,000 iti maysa a segundo, nga awan ressat, mabalin nga alaenna ti dandani sangagasut a tawen.
MUSEO TI BASURA
Nupay no dagiti museo gagangay nga ipamaysada dagiti napipintas a tema, nanglukat ti maysa a museo idiay estado ti New Jersey, E.U.A. a naipamaysa iti basura. Daytoy baro a museo ipariknana kadagiti bisita no aniat’ rikna ti kaadda iti uneg ti pagbasuraan, nga ipakitana dagiti naibasuran a bambanag a naiwalang iti datar, kadagiti diding ken agingga iti bubida. Amin dagiti bambanag naggapuda kadagiti basuraan, ti laeng paglintegan ket awan ti nabangsit. Ti naipakita a pannakadadael ti aglawlaw tulonganna dagiti makabuya a mangkita no aniat’ mapasamak iti basura bayat ti panaglabas dagiti tawen. Nupay no dagiti apit ken dagiti karton napukawda iti uneg ti 100 a tawen, dagiti alikamen a plastik ken dagiti bote ti soda nagtalinaedda. Dadduma a pabuya ipaganetgetda ti panangtaginayon ken ti recycling. Mainanama a ti museo ti nangnangruna a mangipakaammo kadagiti agtutubo iti kumarkaro a parikut iti panagibasura ti lubong.
IMPLUENSIA ITI PANANGTIMBENG ITI LUKMEG
Saan laeng a ti kanen ti tao no di ket no mano ti kaduana a mangan ti nakita a makaimpluensia iti panangtimbeng iti lukmeg. Nakita dagiti managsirarak idiay Georgia State University, E.U.A., a no ad-adu ti tattao a mangan, ad-adu met ti kanen ti indibidual. “Daytoy isingasingna a dagiti bambanag iti kagimongan mabalin a mangipaayda kadagiti nabibileg a pangawis a mangan, ket dagiti tattao a mangpadpadas nga agpakuttong masapul nga agannada iti kasta unay no manganda a kadua dagiti dadduma,” kuna ti University of California, Berkeley Wellness Letter.
KINAIGNORANTE TI LUBONG
“Maysa a bilion a tattao [1,000,000,000] iti lubong ti di makabasa—uray ti naganda a mismo, kaaduanna,” kuna ti magasin nga Asiaweek. “Ket saan a mapukpukaw ti kinaignorante, kas ti pagay-ayat a panunoten dagiti de adal a tattao.” Ti India ti umun-una iti lubong nga addaan kadagiti 290 milion a tattao a saan a makabasa ken makasurat, ket sumaruno ti China nga addaan iti 250 milion. Kadagiti adu a pagilian, dagiti ubbing a lallaki mabalin nga ad-adda a makaadalda ngem dagiti ubbing a babbai. Ti sangalubongan a ratio ket 1 iti 5 a lalaki ti di makabasa, no idilig iti 1 iti 3 kadagiti babbai.
NAPABORAN DAGITI ANIMAL
Di nagballigi dagiti grupo iti komunidad a mangidawdawat kadagiti opisiales a mangpukpukaw iti fruit fly iti Mediterraneo nga isardengda ti panangpugsit ti insektisidio a Malathion kadagiti aduan tao a luglugar, kuna ti magasin a Time. Impilit dagiti opisiales a ti panagipugsit dina dangran dagiti tattao. Ngem idi namakdaar ti U.S. Fish and Wildlife Service a ti panagipugsit dangranna ti 8 centimetro nga utot nga agdakiwas iti rabii, maysa nga agpegpeggad a kita, immanamong dagiti opisiales a saanda a pugsitan ti 13-kuadrado-kilometro a lugar a pakasarakan kadagiti utot. “Mapukaw dagiti utot, saan a mapukaw dagiti tattao,” kuna ti Time.