Panangmatmat iti Lubong
“Mapukpukaw” a Babbai
“Kadagiti kagimongan a di mangidumduma iti babbai no maipapan iti salun-at, adda 106 a babbai iti kada 100 a lallaki. Biolohikal a kinapudno daytoy,” kuna ti The Courier, magasin nga impablaak ti European Union. Ngem itudo met dagiti panagadal ti UN ti sabali pay a kinapudno: Kadagiti pagilian ti Asia kas iti China, India, ti Republika ti Korea, ken Pakistan, iti promedio, adda laeng 94 a babbai iti kada 100 a lallaki. Apay? “Dagiti nasientipikuan nga irarang-ay ti namagbalin a posible a masapa a maammuan ti sekso ti sikog” ken nangipaganetget “kadagiti anomalia iti ratio ti maipasngay a babai ken lalaki,” ilawlawag ti The Courier. Idiay Republika ti Korea, kas pagarigan, idi 1982, 94 a babbai ti naipasngay iti kada 100 a lallaki, ngem idi 1989, bimmaba dayta a ratio iti 88 iti kada 100. Kuna pay ti publikasion ti UN nga Our Planet: “Makapakellaat ti estadistika: ‘Mapukpukaw’ ti 100 a milion a babbai iti Asia gapu iti pannakapapatay ken pannakairegreg ti sikog a babai.”
Ig-igam Wenno Pannakapasayaat ti Kagimongan?
Makagatang ti 100 a doliar ti E.U. iti maysa nga AK-47 a riple wenno umdas a kapsula ti bitamina-A a panglapped iti panagbulsek dagiti 3,000 a maysa pay lat’ tawenda. Makagatang ti 100 milion a doliar iti sangapulo a milion a land mine wenno umdas a bakuna a pangsalaknib iti 7.7 milion nga ubbing maibusor iti innem a makapapatay a sakit ti ubbing. Makagatang ti 800 milion a doliar iti 23 nga F-16 a pakigubat nga eroplano wenno asin nga addaan iodine para iti sangapulo a tawen, a mangsalaknib iti 1.6 bilion a tattao kadagiti sakit a mainaig iti kurang nga iodine, kas iti nakapuy a panunot. Makagatang ti agarup 2.4 a bilion a doliar iti maysa a nuklear a submarino wenno dagiti pasilidad ti danum ken kinadalus para iti 48 a milion a tattao. Ania ti ipangpangruna ti lubong? Sigun iti The State of the World’s Children 1996, idi laeng 1994 agdagup iti $25.4 bilion dagiti nalako nga armas kadagiti napanglaw a pagilian, kuarta a nausar koma a pangpasayaat iti kagimongan.
Peggad Dagiti Bumallasiw a Moose
Apay a bumallasiw ti moose iti kalsada? Saan nga angaw daytoy a saludsod kadagiti biologo ti atap a biag ti Newfoundland wenno kadagiti lokal a tsuper ken rinibu a turista a mangus-usar kadagiti kalsada ti probinsia. “Adda agarup 300 nga aksidente ti kotse-moose iti kada tawen kadagiti kalsada ti Newfoundland, a sumagmamano ti nakatayan dagiti tsuper,” kuna ti periodiko a The Globe and Mail. “Maysa a bagi ti moose nga agingga iti 450 kilo [1,000 libra] ti makadungpar iti atep ti kotse a kas iti dakkel a bato, a makapapatay wenno makabaldado.” Ti laengen panangkissay iti kaadu ti agdama a populasion ti moose a 150,000 iti puro ti mabalin a saan nga epektibo, kuna ni Shane Mahoney ti Natural Resources Department, gapu iti bilang dagiti lugar a bassit dagiti moose, adu ti bilang dagiti aksidente. Babaen iti panangusigda iti tignay dagiti pangen, manginanama dagiti sientista a maammuandanto no apay nga ikeddeng ti moose, a kadawyan a mabuteng iti lugan, a bumallasiw iti kalsada.
Kasasaad ti Nauru
Ti Nauru, ti kabassitan ken kaadaywan a republika iti lubong, ti naminsan a nadakamat idi gapu iti tropikal a kinapintasna. Dagiti managlayag a taga Europa a kaunaan a nakakita iti 20 kilometro kuadrado a puro idi maika-18 a siglo ti nangawag iti dayta a Pleasant Island (Makaay-ayo a Puro). Ita, nupay kasta, maysa laengen nga akikid a pingir ti kosta ti mabalin a pagnaedan, ket nagbalinen ti Nauru kas “ti kangrunaan a narariten ti aglawlawna a nasion ditoy daga,” kuna ti The New York Times. Apay? Gapu iti strip mining. Iti 90 a tawen, naala dagiti phosphate, ti produkto ti lugit ti billit iti rinibu a tawen ken dagiti mikroorganismo iti danum, “a nangibati kadagiti lussok, nakaam-amák a lasonglasong a kaslattay rabaw ti bulan iti pantok dagiti gray limestone, a ti dadduma ti 22 a metro ti katayagda.” Ti bara nga agtaud iti 80 porsiento ti puro a naminasen ti nangapektar metten iti kasasaad ti panawen, a mangpapanaw kadagiti ulep ti tudo ken mamagtikag iti daga. Dagiti maudi a deposito ti phosphate ti manamnama a maala iti uneg ti lima a tawen. Patien ti adu a taga Nauru a ti kakaisuna a nabati a pagpilian isut’ panangpanaw iti Nauru ken usaren ti kinabaknangda a panggatang iti baro a puro a pagtaenganda a mabalin nga umakaranda.
Maparparmeken ti Sakit a Guinea-Worm
“Kalpasan ti burtong, posible a maikadua a sakit ti tao ti guinea worm a rumbeng a mapukaw,” kuna ti The Economist. “Ti bilang dagiti naipadamag a kaso, a gistay 900,000 iti sangalubongan a kas iti kabiit ti 1989, ti bimmaba iti 163,000 itay napan a tawen ket iti kaaduan a pagilian, bumabbaba iti kagudua iti kada tawen.” Ti mailaksid isut’ Sudan, “a mangpaneknek nga agkanaig unay ti gubat ken sakit.” Ti parasito iti danum a mangrugi iti nagbassiusit nga itlog, napukawen ti guinea worm iti Sentral Asia, Pakistan, ken sumagmamano a pagilian ti Africa. Daytat’ nakontrolen dagiti ahensia babaen ti panangusarda iti mangdalus-danum a kemikal, panangisuro iti tattao a sagatenda ti inumenda a danum iti lupot, ken pananglapped kadagiti naimpektaran a dida agdigus wenno agbasakbasak kadagiti ubbog ti mainum a danum. Apaman a nakastreken iti bagi, matay dagiti kalakian nga igges kalpasan ti panagasawada, ket mabalin a dumakkel dagiti kabaían agingga iti maysa a metro sakbay nga in-inutda a rummuar iti sumagmamano a lawas manipud kadagiti naut-ot a sugat iti gurong ti biktima, a no dadduma, mangpalugpi ken mangdadael kadagiti masel.
Umabante ti Doomsday Clock
Ti ima ti minuto ti nalatak a doomsday clock iti akkub ti The Bulletin of the Atomic Scientists ti nabiit pay a nayakar iti tallo a minuto nga as-asideg iti katengngaan ti rabii. Ti relo simboliko nga iyanninawna no kasanon ti kaasideg ti lubong iti nuklear a gubat. Sipud pay pannakapataudna idi 1947, namin-16 a darasen a nayakar [ti oras] ti relo kas sungbat iti agbaliwbaliw a kasasaad ti lubong. Dimteng ti kaasitgan iti nuklear a katengngaan ti rabii—dua a minuto—idi 1953 kalpasan ti panangpabettak ti Estados Unidos iti damo a bomba hidrohena. Ti naudi a panagbaliw isu idi 1991, idi a gapu iti nasayaat a pangnamnamaan kalpasan ti Cold War, nayakar dayta iti 17 a minuto sakbay ti katengngaan ti rabii. Ti panangyabante iti relo iti 14 a minuto iyanninawna ti kumarkaro a pannakaseknan maipapan iti dumegdegdeg a sangalubongan a tension, ti kinaawan kinatalged dagiti naipempen nga igam nuklear, ken ti pangta ti nuklear a terorismo. “Napeggad pay laeng a lugar ti lubong,” kinuna ni Leonard Rieser, chairman ti The Bulletin.
Nabaybay-an Dagiti Kappasngay nga Ubbing
Idiay Italia, ipalubos ti linteg a pagkedkedan ti ina ti kappasngayna, nga ibatina ti responsibilidad nga agsapul iti pagassawaan a situtulok a mangampon iti dayta kadagiti autoridad a mangay-aywan iti ubbing. Kaskasdi, kabayatan ti 1995, agarup 600 nga ubbing ti nabaybay-an apaman a naipasngay, “adu kadagiti basuraan, dadduma iti asideg dagiti simbaan wenno center ti serbisio ti salun-at,” kuna ti Italiano a periodiko a La Repubblica. Daytat’ mapaspasamak iti kaaduan nga industrialisado ken narang-ay a lugar ti pagilian agraman kadagiti kapanglawan ken kapugrotan. Sigun ken Vera Slepoj, presidente iti Italian Society of Psychology, daytoy ti “mamakdaar a pagilasinan iti nakadkadlaw nga ipapatay” nga agraraira iti kagimongan.
Saan nga Umdas ti Pannakawaw
“No uminum laeng ti tao no mawaw, saan nga umdas ti mainumna,” kuna ni Dr. Mark Davis, maysa a propesor ti exercise physiology. Adu a tattao ti medio maugotan, bayat a sumken ti rikna ti pannakawaw no bassiten ti pluido ti bagi. Ket dagiti lumaklakay a tao, kumapkapuy ti riknada a mawaw. Kas naipadamag iti The New York Times, ad-adda a kasapulantay ti danum no nadagaang wenno nakalamlamiis ken nakamagmaga, no agehersisiotayo wenno agdieta, ken no adda aniaman a sakittayo a mapakuyogan kadagiti kasasaad a kas iti panagtakki, panaggurigor, ken panagsarua, a pakaigapuan ti pannakapukaw ti adu a pluido. Dagidiay mangan iti aduan-ammurat a taraon ti agkasapulan met iti ad-adu a pluido tapno nalaklaka ida a mayibleng. Nupay mabalin nga aglaon dagiti prutas ken nateng iti adu a porsiento a danum, kaaduan kadagiti kasapulantayo ti mapennek ti iyiinum. Ti danum ti kasayaatan, tangay nadaras nga agsepen ti bagi. No nasamsam-it ti mainum, nabambannayat ti pannakaagsepna. Dagiti soft drink ti ad-adda a mangpawaw kadakayo, tangay kasapulan ti pluido tapno matunaw ti asukar. Tangay diuretics ti caffeine ken alkohol, ti panagpannuray kadakuada kas inumen ti makaituggod iti pannakapukaw ti danum. “Rumbeng nga uminum dagiti adulto iti walo a walo-onsa a baso ti danum iti kada aldaw,” kuna ti Times.
Nalukatan ti Agdindinamag nga Ehipsio a Tanem
Natarimaan manen ken nalukatan iti publiko ti tanem ni Nefertari idiay Luxor’s Valley of the Queens, a nakaserra iti adu a tawen. “‘Talaga a nakaskasdaaw unay daytoy a tanem iti makinlaud a takdang ti Luxor, wenno uray iti intero nga Egipto,’ kuna ni Mohammed el-Soghayer, panguluen ti sanga ti Luxor iti Supreme Council for Antiquities. ‘Nabatad nga inaramid dagiti batido unay a dumidibuho idi tiempo ni Ramses II a nangipatakder iti daytoy naarian a monumento gapu iti dakkel nga ayatna ken ni Nefertari. Kayatna idi no mabalin, nga isut’ maaddaan iti kasayaatan a tanem.’” Nupay kasta, ti 430 metro kuadrado a natayengteng ken nakaan-annad ti pannakaaramidda a painting ti gistay dinadael ti layus, pitak, ken dagiti sumarut a kristal ti asin. Idi 1986, kalpasan ti adu a tawen a panagiinnuman, rinugian ti internasional a timpuyog ti nagrigat a trabaho a panamagsusugpon kadagiti pirsapirsay a painting iti diding a nangusar kadagiti rinetrato idi ti Italiano nga Egiptologo a ni Ernesto Schiaparelli, a nakatakuat iti tanem. Nupay kasta, malimitaranen ti bilang dagiti sangaili gapu kadagiti pakaseknan iti kinaagneb. Ni Nefertari ti pinadayawan met ni Ramses II idi indedikarna kenkuana ti maysa kadagiti templo idiay Abu Simbel.