Panangmatmat iti Lubong
Kumapkapsut ti Negosio ti Armas?
Sigun iti Disarmament Newsletter ti NU, adda naimbag a damag iti lubong ti negosio ti armas. Kasla nasarakan ti Stockholm International Peace Research Institute a “ti sangalubongan a pateg ti negosio kadagiti kangrunaan a gagangay nga igam ket 35% a nababbaba idi 1990 ngem idi 1989, a nababbaba ngem ti bilang a nailanad para kadagiti tawen idi ngalay ti 1980s.” Nupay kasta, itay nabiit pagduaduaan ti The Bulletin of the Atomic Scientists ti napolitikaan a panagsasarita maipapan iti panangkissay kadagiti armas, a kunkunana: “No agsublitayo iti pudpudno a lubong, rumangrang-ay ti panaglako kadagiti armas.” Kas pangarigan, dinakamat ti Bulletin ti Francia, a sadiay “immadu iti 70 porsiento dagiti igam a mailaklako iti ruar” idi 1990. Nanipud nangrugi ti krisis idiay Persian Gulf, nakikontrata dagiti managaramid iti armas idiay Estados Unidos tapno makaaramidda kadagiti igam nga agpateg iti $15 bilion—maipaay laeng kadagiti pagilian idiay Makintengnga a Daya! Ket idi Hulio 1991 laeng, agdagup iti $7 bilion ti nailako nga armas ti Estados Unidos iti sangalubongan.
Ti Gatad dagiti Ubbing a Naisarang iti Cocaine
Ngumatngato ti sabali manen a nakaap-aprang nga estadistika—ti bilang dagiti masikog a babbai idiay Estados Unidos a mangab-abuso iti droga a cocaine. Sigun iti magasin a New Scientist, mapattapatta a ti bilang dagiti ubbing a maisarsarang iti droga bayat nga addada pay laeng iti aanakan ket manipud 92,000 agingga iti 240,000 kada tawen. Pattapattaen ti gobierno ti E.U. a 158,400 kadagita nga ubbing ti naipasngay idi 1990 laeng. Nalaka laeng a ballasiwen ti cocaine ti kadkadua tapno rautenna ti aanakan, ket mangrugrugin a maawatan dagiti sientista no kasano a posible a dangranna ti sikog. Natakkuatan ti maysa a panagadal a dagiti ubbing a naisarang iti cocaine ket napapaut panaggianda idiay ospital, mabalin a mamindua a daras a nalaglag-anda, ken 50 porsiento nga ad-adda a maikabilda iti nainget a panangaywan maipaay iti nagduduma a sakit. Ti gatad daytoy a kanayonan a panangaywan idiay ospital? Mapattapatta a $504 milion kada tawen!
Makapapatay a Panagsubli
Nagistayan idi a naikisap dagiti moose kadagiti estado iti Norte America a Maine, New Hampshire, ken Vermont. Nupay kasta, immadu iti kasta unay dagiti moose bayat ti napalabas a dekada, ket nagbanag daytoy iti yaadu ti panagdinnungpar dagiti animal ken lugan. Ti nataenganen a moose, nga agdagsen iti manipud 450 kilos agingga iti 700 kilos, ket agtayag iti 2 metros agingga iti abaga. Yantangay nangatngato ti yan ti ulo ti animal ngem ti silaw ti sumungsungad a lugan, awan maiyanninag a lawag manipud kadagiti matana tapno mamakdaar kadagiti sumungsungad a tsuper iti rabii. “No makadungparka iti moose, mapadatam laeng ket saanmonto a makita agingga nga agparang iti windshield,” kuna ti eksperto iti atap a biag a ni Howard C. Nowell. Idiay laeng Maine 500 a panagdungpar ti napasamak iti nagbaetan dagiti moose ken lugan idi 1990. Ti maysa pay a parikut ket di mapakpakadaan dagiti moose. Impagarup ti kutsero ti bassit a lugan a mabalinna nga abugen ti moose a nasalawna iti dalan babaen ti panagbusinana. Imbes a nabutngan, dinarup ti moose ti kotse ken induronna iti kabakiran!
Mapukpukaw a Babbai
Babaen ti panangusig kadagiti padron ti kaadu ti panagpasngay ken ipapatay, makariribuk ti natakkuatan dagiti demograpo. Agparang a sangagasut a milion a babbai ti mapukpukaw manipud iti populasion ti lubong. Ipadamag ti The New York Times a nupay 5 wenno 6 porsiento nga ad-adu dagiti maipaspasngay a lallaki ngem babbai, ad-adu dagiti matmatay a lallaki. Gapuna kadagiti narang-ay a pagilian kas ti Inglatera ken ti Estados Unidos, ad-adu dagiti babbai ngem lallaki babaen ti agarup 105 a babbai kada 100 a lallaki. Nupay kasta, kadagiti adu a di unay narang-ay a pagilian, nangnangruna iti Asia, nakadidillaw a basbassit ti bilang dagiti babbai—no dadduma 93 laeng kada 100 a lallaki. Ti gapu? Kunaen ti Time: “Dagiti pinullo a milion a mapukpukaw ket pakairamanan dagiti babbai . . . a mairegregreg wenno mapappapatay bayat ti panagpasngay wenno matmatay gapu ta basbassit ti taraon a maipapaay kadakuada ngem kadagiti lallaki, wenno gapu ta dagiti kameng ti pamilia matmatanda ti anak a babai nga agsakit iti sika kas parikut ngem ti anak a lalaki nga agsakit iti sika kas medikal a pakarigatan nga agksapulan iti doktor.”
Ti Panangmatmat dagiti Agtutubo ti Japan
Naammuan ti nabiit pay a surbey a nalidem ti panangmatmat dagiti agtutubo a Hapones iti kagimongan ti Japan ken iti masanguanan. Ipadamag ti Asahi Evening News: “Nasurok a 50 porsiento kadagiti napagsaludsodan nga estudiante ti umanamong iti kapanunotan a “yantangay nakapatpateg iti agdama a kagimongan ti kuarta ken dagiti bambanag, ti naespirituan a kinabaknang ket maliwliwayanen.’” Agarup 70 porsiento kadagiti estudiante ti nangipeksa iti di pannakapnek iti kagimongan. Idi nakiddawda nga agpilida iti kolor a kasayaatan a mangiyebkas iti panangmatmatda iti masakbayan ti pagilian, 38.8 porsiento ti nangpili iti kolor dapo, 15.7 porsiento ti nangpili iti nangisit, ken 3.1 porsiento laeng ti nangpili iti kolor rosas. Idi napagsaludsodanda no aniat’ kayatda nga isuro ti eskuelaan kadakuada, kaaduan ti nangpili iti pannakaiwanwan iti panangpatanor iti nasayaat a kababalin, kas ti no kasanot’ rumbeng a panagbiag. “Maysa daytoy a nainget a panagdawat iti tulong,” ingngudo ti pagiwarnak.
Panangparang-ay iti IQ
Ti kadi ikutyo nga IQ—ti Intelligence Quotient kas rinukod ti kadawyan a pakasubukan—ti pangrukodan iti natalged, kadawyan a kinalaingyo? Wenno ti kadi IQ impluensiaan met dagiti bambanag iti ruar? Dagita a salsaludsod ket mapagdedebatean iti kasta unay kadagiti eksperto iti tay-ak ti pangsubukan iti kinalaing. Ti baro a pammaneknek sibibileg nga isingasingna a ti eskuelaan, yantangay isurona dagiti ubbing nga agpanunot ken agsolbar kadagiti parikut, dakkel iti pasetna iti pannakabukel ti IQ. Sigun iti magasin a Science News, ti sikologo a ni Stephen J. Ceci iti Cornell University idiay Estados Unidos renipasona dagiti 200 a nadumaduma a panagadal a nangiparang iti irarang-ay ti IQ. Nasarakanna a ti IQ dagiti ubbing bumabat’ bassit kalpasan iti atiddog a bakasion iti eskuelaan. Kasta met, dagiti ageskuela nga ubbing nga agsardesardeng ti panageskuelada ti mabalin nga agsagaba iti kankanayon a panagbaba iti IQ. Isingasing ti panagadal ni Ceci nga iti tunggal tawen a di panageskuela ti ubing, ti IQ mabalin a bumaba manipud iti maysa a kakapat a punto agingga iti innem a puntos.
Panagsaknap ti Krimen Idiay Sud Africa
Nakitan ti napalabas a dua a tawen ti “makadadael nga ingangato ti nakaro a krimen” idiay Sud Africa, impadamag ti The Star, maysa a diario ti Johannesburg. Idi 1990 adda 15,109 a pammapatay—maysa a 28-porsiento a linab-awan iti 1989 a pammapatay; iti umuna a walo a bulan iti 1991, ngimmato pay ti kaaduna iti 2 porsiento. Dadduma a nararanggas a krimen ti ngimmato met iti kasta unay. Ipadamag ti Witness Echo iti Pietermaritzburg a “tunggal tallo a minutos maysa a babai ti marames idiay Sud Africa”—agingga iti 300,000 ti kaaduna iti tinawen, sigun iti maysa a pattapatta. Isitar ti diario ti maysa a bumisbisita a sosiologo a kunkunana a ti Sud Africa ti kangangatuan ti mapaspasamak a panangrames iti lubong. Maysa nga ahensia ti pananglapped iti krimen pattapattaenna a 1 iti tunggal 4 a babbai iti Sud Africa ti agsagaba iti pannakarames iti panagbiagna. Sangapulo a tawen laeng a napalabas, ti kaadu ti panangrames ket 1 iti 10.
Padi a Torero
Ipadamag ti diario nga Español nga El País ti kaso ni Ángel Rodríguez Tejedor, 55 años, kura paruko iti Titulcia (Madrid), a nanglaban iti maysa nga urbon a baka iti sango ti maysa a bunggoy iti 1,500 tapno manggun-od ti kuarta a maipaay iti simbaanna. (Ti kuarta a nagun-odna manipud iti napalabas a toreo agserbi a mangbayad iti pangpapudot iti kumbento.) Iti dalanna a mapan iti plaza de toros, isut’ nagsardeng iti sango ti simbaan tapno agkararag ket babaen iti agpigpigerger a timek isut’ imkis iti ladawan iti Birhen iti Rosario: “¡Guapa, ayúdame!” (Sika a naimnas, tulongannak!). Idi dimtengen ti kanito iti panangpapatay iti baka, ti padi pinastrekna ti sakristanna a mangpatay iti animal. Impadamag ti diario a naited dagiti lapayag ti baka iti padi ken ti grupona kas tropeo ket ti inaramid ti padi iti dayta a malem “ti naapresiar a nangnangruna ngem ti Misa a naaramid iti Domingo, siempre no ipato sigun iti timmabuno.”
Biag ti Pamilia Idiay Europa
Ti libro a Pranses nga Euroscopie napaliiwna a ti kaadu ti diborsio idiay Europa nagtriple (manipud 171,000 agingga iti 530,000) iti las-ud ti 20 a tawen. Ti libro isinana ti United Kingdom, a sadiay immadu ti diborsio iti namin-innem a daras idi nagbaetan ti 1960 ken 1988. Idiay Denmark, 1 iti tunggal 2 a panagasawa ti agtungpal iti diborsio—agarup kasta met laeng idiay Estados Unidos. Iti panagkomentona maipapan itoy a benneg iti libro, kunaen ti magasin a Pranses nga L’Express: “Uray pay no itultuloy dagiti Europeo nga ikabil [ti pamilia] nga umuna iti listaan iti ipatpategda, ti nabayagen nga institusion ket awan sardayna a marmarbek.”
Di Nakapapati a Kinapudno?
Maysa a nabiit pay nga artikulo iti The Wall Street Journal nagduaduaanna ti kinamapagtalkan dagiti adu a “sientipiko” a panagadal nga us-usaren dagiti managpataud a mangipakaammo wenno mangikalintegan kadagiti produktoda. Babaen ti panangsurbey iti limitado, di mangibagi a grupo dagiti tao, wenno babaen ti panagimtuod kadagiti makaallilaw a salsaludsod, wenno babaen ti panagtrabaho a buyogen iti pananggun-od iti bukod a pakagunggonaan, dagiti panagadal mabalin a maaramid a mangsuportar iti dandani aniaman a takder. Masansan dagitoy ti bayadan dagiti kompania a nakataya ti pinansial a gunggona iti pagbanaganna. Kas pangarigan, nabiit pay a sinuportaran ti industria ti lupot a lampin ti dua a panagadal a nagkuna a dagiti papel a lampin ket makadangran iti aglawlaw. Kabayatanna, ti industria ti papel a lampin sinuportaranna ti dua a panagadal a “mangpampaneknek” ti kasunganina! Ni Eric Miller, editor iti damdamag a nangrepaso kadagiti agarup 2,000 a kakasta a panagadal iti tinawen, imbagana iti Journal: “Adda nabannayat a panagpababa iti naimbag a kababalin.” Kinunana pay: “Ti nakaam-amak a paset ket, mangikeddeng dagiti tattao a maibatay iti daytoy a banag. Mabalin a daytat’ di makita a krimen, ngem adda biktimana.”