Panangmatmat iti Lubong
“Baro a Pakaigapuan ti Di Kinatalged”
Ti kadi kabbaro a nasarakan a wayawaya iti relihion idiay Makindaya nga Europa nakaipaay iti talna ken panagtutunos iti napolitikaan a riribuk iti dayta a lugar? “Ti klero a Romano Katoliko ken Orthodox idiay Romania, Ukraine, ken iti sibay ti makindaya a beddeng ti Poland agriririda maipapan iti panangtagikua kadagiti simsimbaan,” kuna ti Pranses a diario a Le Monde. Innayon pay ti diario: “Ngem adda banag a di nainkalintegan maipapan iti riri. . . . Dagitoy a pangripiripan iti panaggugubat ti relihion a rumrumsua manen idiay Europa ken iti Caucasus, a maipangpangruna ngem kadagiti amin a pakariribukan ti nasion, mangpatpataudda kadagiti baro a pakaigapuan iti di kinatalged ket awan ti nasayaat nga ipasimudaagna.”
1991—Kasayaatan a Tawen Maipaay iti Biblia
Sigun iti Ecumenical Press Service, ti tinawen nga Scripture Language Report ti United Bible Societies, ipakitana a bayat ti 1991 “iti damdamo unay . . . , tallopulo ket dua a pagsasao ti nakaawat iti agarup maysa a libro iti Biblia,” a nangpaadu ti dagup dagiti pagsasao a nakaipatarusan ti uray maysa laeng a libro iti Biblia agingga iti 1,978. Iti dayta met laeng a tawen, kuna ti magasin a Dutch a Vandaar, ti nasurok a sangagasut a sosiedad ti Biblia nakailakoda iti kangatuan a bilang a 16 milion a Biblia iti sangalubongan, maysa a 3.5 porsiento nga irarang-ay idi 1990. Dagiti naipatulod a Biblia iti dati nga Union Soviet (nasurok a 700,000 a kopia), idiay Romania (dandani 340,000), ken idiay Bulgaria (140,000) nagbanag iti 34-porsiento nga irarang-ay iti pannakaiwaras ti Biblia idiay Europa, bayat a ti naipatulod idiay China (dandani maysa a milion a kopia) ken iti Republika iti Korea (1.8 milion) ti nangiturong iti 13-porsiento nga irarang-ay idiay Asia. Maigiddato iti dayta, nupay kasta, ti pannakaiwaras ti Biblia bimmaba iti nasurok a 10-porsiento idiay Africa ken 11 porsiento iti Americas. Innayon pay ti Vandaar a mailaklako dagiti Biblia kadagiti rumangrang-ay a pagilian iti gatad a katupag ti promedio a sueldo iti maysa nga aldaw.
Namulitan-Droga a Sangakaarrubaan
Idiay España, a sadiay agarup 100,000 a tattao ti naadikto iti heroin, nakastreken ti negosio ti droga kadagiti adu a sangakaarrubaan—ket makadadael dagiti nagbanaganna. Sigun iti Cambio 16, maysa a magasin ti Madrid, “pagaammo ti isuamin” ti dumakdakes a kasasaad, “agsagaba ti isuamin, ket ur-urayen ti isuamin dagiti solusion a saan a dumteng.” Iti siudad ti Valencia, immadun dagiti adikto ti droga ken dagiti managlako ta rinibo nga agtataeng sadiay ti rinabii nga agdemonstrasion nga agprotesta itoy a panangmulit iti sangakaarrubaan. Maysa nga agtaeng sadiay ti nangibaga iti Cambio 16: “Saanmin a maipan dagiti annakmi iti parke tapno agay-ayamda, agsipud ta napunnodan kadagiti ringilia. Adda mapasamak a pannakadanog iti inaldaw.” Kasta met, impadamag ti diario nga El Pais nga iti maysa nga iskuater iti ruar ti Madrid, dandani inaldaw nga adda panagpipinnaltog.
Panangsapul kadagiti Mangkukulam
Adu a tattao idiay Venda, iti makin-amianan a Sud Africa, ti mamati a saan a matay dagiti tao gapu iti gagangay a pamay-an. Kas ipadamag ti pagiwarnak nga Indicator South Africa, pagarupenda a ti ipapatay ket resulta iti panangkulam wenno ti pannakibiang dagiti espiritu dagiti inapoda. Iti kasumbangirna, adu nga agtutubo a taga Venda, a magagaran iti panagbalbaliw, ti determinado a mangpukaw kadagiti patpatienda a tradision. Nangiyusuatda iti panangsapul kadagiti mangkukulam. Kinuna ti Indicator South Africa: “Iti kumarkaro a panagbuteng, siasinoman a mapabasol a maysa a mangkukulam ti basta mapapatay a dagus nupay agprotesta nga awan pakaibianganna. . . . Ti bulan ti Marso 1990 napumpunno iti rinabii a panangpuor kadagidiay napabasol a mangkukulam. Iti dadduma a barbario, lima wenno ad-adu pay a napabasol a mangkukulam ti napuoran wenno napapanaw iti pagtaenganda iti rinabii.”
Kaadu ti Naglakuan iti Armas
“Napigsa ti negosio dagiti managlako ti armas iti aglawlaw ti lubong,” kuna ti pagiwarnak a Briton a New Scientist. Aniat’ mangtignay iti rumangrang-ay a panaglako? Kuna ti managsirarak iti internasional a panaglako ti armas a ni Chris Smith a ti pannakarbek ti Union Soviet ken ti di natalged a kasasaad gapu iti nabiit pay a gubat idiay Persian Gulf ti nangpaadu ti abasto ken makalikaguman nga adu a nalaka, segunda-mano nga armas a maiballasiw iti Makintengnga a Daya ken Makintengnga nga Europa. Sigun ken Smith ken ni Andrew Ross iti U.S. Naval War College, ti makariribuk a pagannayasan ket “dagiti nasion iti Third World ti nangnangruna a mangab-abasto iti armas.”
Panangbiruk iti Naandur nga Agtutubo
Nakaad-adu a produkto a mailaklako ti makuna a mangpabannayat ti panaglakay. Daksanggasat, bassit laeng ti pammaneknek iti kasta a panangaklon, sigun iti magasin a Consumer Reports. Kasta met, dagitoy a nakangingngina a produkto mabalin a makaipaayda iti pagdaksan. Kinuna ni Caleb Finch, propesor iti neurobiology iti panaglakay idiay University of Southern California: “Mapasamak dagiti karkarna a bambanag no punuem ti bagim iti kemikal. Adda epekto ti tunggal maysa, ket dika ammo no aniat’ epektona ken dagiti napaut a pagbanaganna.” Kinuna ti Consumer Reports: “Mammano a managsirarak ti manginanama a mapagpautdanto ti kababaan a kaunday ti biag ti tao iti asideg a masanguanan.” Nagkomento ti magasin a ti umiso a taraon, kanayon nga arsisio, panangliklik iti tabako ken ti nalabes nga alkohol, ken ti panangtaginayon iti umiso a dagsen “pataudenna ti isu met laeng nga epekto dagiti kunaenda a mangpapaut ti biag a produkto.”
Naibelleng nga Annak
“Dagiti marigrigatan nga inna pampanawandan dagiti annakda—a daddumat’ sumagmamano a bulan laeng—kadagiti ospital iti isuamin a Sud Africa,” kuna ti Saturday Star, maysa a diario iti Johannesburg. “Gaput’ maringbawanda iti aglalaok a kinapanglaw, kinaawan ti trabaho, ken kinaawan ti pagtaengan ken kinaawan ti namnama, umad-adu nga inna ti basta mangiserrek kadagiti annakda kadagiti ospital, a mangipaay kadagiti di umiso a nagnagan ken di pay rimsua a saksakit, ket baybay-anda ida sadiay.” Dadduma nga ubbing ti mapilit nga agnaed kadagiti ospital iti nasurok a makatawen ket saanda a maiyakar kadagiti mangtaraken a pagtaengan wenno pagaywanan kadagiti ulila, ta napumpunnodan. Iti dadduma nga ospital kaaduan a mapanawan nga ubbing ket maladaga pay. “Dagiti lallaki iti aw-away makidennada (iti siudad), ket pagsikogenda dagiti babbalasitang, ket kalpasanna agsublidan kadagiti pamiliada iti away. Awan ti pagpilian dagiti babbalasitang no di ti panangbaybay-ada iti maladaga,” kuna ti direktor iti pagimbagan dagiti ubbing a ni Dr. Adele Thomas. Ti maysa pay a rason isu ti pannakariribuk dagiti umili. “Nakitatayo nga immadu idi napan a tawen idi nagbalin a nakarangranggas ti kasasaad ket adu a tao ti masapul a mangpanaw kadagiti pagtaenganda,” kinuna ti maysa a superintendente ti ospital.
Kinamapagtalkan Idiay Europa
Agduduma kadi ti moralidad ti publiko iti nadumaduma a nasion idiay Europa? Ti European Value Systems Study Group nagsaludsod kadagiti 19,000 a tattao manipud 13 a nasnasion tapno makasarakda ti sungbat. Tunggal maysa ti napagsaludsodan no nainkalintegan ti panagkusit iti buis, panagpasuksok, panagibelleng ti rugit, ken pananggun-od kadagiti gunggona nga ipaay ti gobierno a di maikari wenno di nainkalitegan a maikkan iti dayta. Impadamag ti The European a dagiti taga Scandinavia ti ad-adda a mapagtalkan. Apay? Dagiti tao sadiay mariknada a mabalinda a talken dagiti opisial nga institusion, ngem kadagiti dadduma a daga, ti nababa a moral ti publiko iparangarangna ti panangbabalaw iti Estado. Gapuna, ti kinamapagtalkan nalawag nga iparangarangna ti kababalin ti maysa iti kagimongan. “No agduadua dagiti tao iti estado, agduaduada iti isuamin a banag a mainaig iti kagimongan,” kinuna ni Jan Kerkhofs, propesor emeritus iti siensia ti kagimongan idiay Leuven University, Belgium.
Nangina a Gatad ti Alkoholismo
Makadangran ti alkoholismo. Dangranna agpadpada ti alkoholiko ken ti kagimongan iti adu a pamay-an, agraman ti agpangpangato a gatad ti panangaywan ti salun-at, nasinasina a pagtaengan, aksidente, ken ipapatay. Nupay kasta, ti gatad a masansan a di maikankano isu ti pudno a gatad ti kuarta a busbusbosen ti alkoholiko a mangsuportar iti pannakaadiktona. Sigun iti diario ti Paris a Le Figaro, maysa a panagadal a naaramid idiay Francia ipakitana a ti maysa nga alkoholiko busbosenna ti promedio a 3,000 francs ($540, E.U) iti binulan a panagin-inumna. Kasta met, ipalgak ti panagadal a gagangay a busbosenna ti 50 porsiento iti badyet ti pamilia—agingga iti 80 porsiento kadagiti agsolsolo nga agbibiag. Kalpasan ti maysa a tawen a naan-anay a di panaginum, dandani amin dagiti alkoholiko a nakipaset iti panagadal napasayaatdan ti kadawyan a kasasaad ti panagbiagda. Nasaysayaaten ti pannanganda ken nasaysayaaten ti panagkawkawesda. Kagudua kadakuada ti nakaidulin pay ti kuarta.
Naparpartak a Panangeksamin iti Malaria
Ti naparpartak ken ad-adda nga umiso a pamay-an ti panangilasin iti malaria nausaren a sibaballigi idiay pagilian ti Africa a Kenya. Ipadamag ti magasin a Panoscope a ti panangusar iti “maysa a centrifuge, capillary tube, polystyrene float ken ultraviolet a lawag, mailasinna dagiti parasito iti uneg ti 45 segundos, no idilig iti uppat a minuto iti agdama a pamay-an.” Daytoy baro a pamay-an, kuna ti magasin, pabassitenna ti bannog dagiti teknisian ket iti kasta pabassitenna ti bilang dagiti kamali ti panangresita. Nasurok a 150 milion a tao iti aglawlaw ti lubong ti agsagsagaba iti malaria. Tinawen, papatayen ti sakit ti nasurok a maysa a milion a tattao—kaaduanna ubbing.
Napeggad a Panagkalap
Nabiit pay nga impakaammo ti U.S. National Research Council ti resulta ti maysa a panagadal a nangiraman ti komersio a panagkalap kadagiti kapepeggadan nga industria iti pagilian. Sigun iti The New York Times, naamuan ti panagadal a “babaen ti 47 a matmatay iti tunggal 100,000 a trabahador, nakipatas ti komersio a panagkalap iti panagminas a kas ti kapepeggadan a pagsapulan idiay Estados Unidos.” Idiay laeng Maine, adda promedio nga innem nga ipapatay a mainaig iti trabaho kadagiti mangngalap iti tinawen. Bayat ti 1991 dandani nagdoble dayta a bilang. Gapu ta bumabbaban ti presio ti padaw, dadduma a mangngalap a saan a mapan agkalap iti padaw iti kalam-ekna makariknada a nasken a mapanda agkalap. Kuna ti The Times nga iti kalam-ekna “dagiti aduan hielo a bilog, nadaleg a baybay ken napigsa nga angin ti mamagbalin iti napeggad a trabaho a napegpeggad pay.”