Panangmatmat iti Lubong
KAUDIAN A DAMAG MAIPAPAN ITI CHERNOBYL
Tallo ket kagudua a tawen kalpasan ti nuklear nga aksidente idiay Chernobyl, U.S.S.R., dagiti lokal nga umili, “nangnangruna dagiti ubbing, masapsaplitda iti lumlumteg a thyroid glands, panaglaladut, katarata ken ti iyaadut’ kanser,” sigun iti Manchester Guardian Weekly. Iti maysa a lugar, ipadto dagiti eksperto ti medisina a pinulpullo a ribo ti matayto pay iti kanser gapu iti radiasion. Dagiti direktores iti talon ipadamagda ti umadadu a depekto dagiti maiyan-anak a taraken nga an-animal: “dagiti urbon a baka nga awanan ulo, saksaka, paragpag wenno matmata; dagiti baboy nga abnormal ti bangabangada.” Naipadamag a ti kangato ti radiasion ket 30 a daras a nangatngato ngem ti normal iti dayta a lugar. Ni Zoya Tkachova, maysa a direktor iti ospital idiay Mogilev a paset ti Belorussia, kinunana: “Dikam maipanamnama ti nasalun-at a panagbiag kadagiti tattao nga agnanaed kadagiti namulitan a luglugar.”
“MAUDI A DAKKEL A LET-ANG ITI LUBONG”
Bayat a bumassit dagiti abasto dagiti gagangay a kinabaknang agtultuloy, ti kontinente a mangbukel iti dandani kakasangapulo iti kalawa ti daga, ti Antarctica, ti mapampanunot a kas baro a gubuayan. Ti naabbungotan-yelo a kontinente ket adda iti sidong ti panangsalaknib iti Antarctic Treaty ken ti boluntario a pananglapped iti panagminas. Nupay kasta, naisingasing ti maysa a baro a katulagan a mangilukat iti dayta iti panagsapul ken panagminas iti aseite. Ipadamag ti International Herald Tribune a dua kadagiti nasnasion a miembro iti katulagan, ti Australia ken Francia, agkedkedda nga agpirma iti katulagan. Babaen ti panangisitarda iti naibelleng nga aseite idiay Alaska ken Antarctica a kas ti nakalkaldaang a pakalaglagipan kadagiti peggad iti panagminas kadagiti mineral iti aglawlaw, ti primero ministro iti Australia, ni Bob Hawke, dinawatna ti “nabilbileg a pannakasalaknib ti adda a nabatbati a maudi a dakkel a let-ang iti lubong.”
BAYAT TI PANAGRANIAG TI INIT
Maysa nga arkitekto idiay Pederal a Republika iti Alemania di nangdisenio ken nangibangon iti nakaskasdaaw ti kinaepektibona, nupay nakakatkatawat’ itsurana, a paandaren ti init a kotse. Sigun iti diario a Die Zeit, iti ili ti arkitekto, ti kotse gargarienna ti panagrag-o dagiti ubbing, bayat a pagsasaritaan dagiti nataengan no daytat’ ad-adda nga aglanglanga a kas iti lamisaan ti Ping-Pong wenno maysa a flounder. Ngem malaksid iti itsurana, naballigi ti kotse. Nangabaken iti kinakampeon kadagiti paanderen ti init a luglugan ket nagtengna payen ti kapartek a 130 kilometros ti maysa nga oras. Ngem dayta ket no interamente a na-charge dagiti bateriana. No direkta a paandaren ti silnag ti init, ti kotse dina lab-awan ti 30 kilometros ti maysa nga oras—ket agandar laeng no agsilnag ti init.
[Picture Credit Line iti panid 28]
Manipud ladawan ti Trykowski/Dürschner
TI PANNAKABALIN DAGITI BANGLO
Agek-eksperinemto dagiti kompania a Hapones kadagiti mangbalbaliw iti kababalin a banglo. Sigun iti maysa nga eksperto a Hapones, dagita a banglo, a mairuar babaen kadagiti tubtubo ti air-conditioning, ket “nasarakan a mangpakalma kadagiti di makaidna a pasiente kadagiti pagtaraknan ken pasayaatenna ti panagtrabaho ken pababaenna ti panagaburido dagiti trabahador kadagiti opisina ken paktoria.” Sangapulo ket tallo nga opereytor ti keypunch ti nasiputan iti 30 nga al-aldaw, ket dagiti eksperimento impakitada a ti promedio a bilang dagiti biddut iti tunggal oras ket bimmaba iti 54 porsiento no ti angin iti opisina ket nabangbangluan iti lemon. Ipadamag ti magasin nga itan “natangdananen ti maysa a [sikologo] a mangpataud iti banglo a maipugsit kadagiti subway iti Siudad ti Nueva York tapno pababaenna ti kinaagresibo dagiti agbibiahe ken paaduenna ti kinanainggayyeman.”
AWAN NAGYANNA A SIMSIMBAAN
Sigun iti nabiit pay a surbey idiay Pederal a Republika iti Alemania, 70 porsiento kadagiti Aleman ti mamati iti Dios. ket 13 porsiento laeng ti mangamin nga ateistada, kuna ti Schweinfurter Tagblatt, maysa a diario nga Aleman. Nupay kasta, ti resulta ti panagsaludsod ti Allensbach Opinion Reasearch Institute ipamatmatna a 5 porsiento laeng kadagiti Luterano ken 25 porsiento kadagiti Katoliko idiay Pederal a Republika iti Alemania ti kankanayon nga agatender kadagiti serbisio iti simbaan. Kadagitoy, 50 porsiento ti agedad iti 60 años.
PANNIKI KEN TAO
Idiay Europa, dagiti naranggas a panniki ket kumarkaro a pagpeggadan dagiti tattao, kuna ti Manchester Guardian Weekly. Ginasgasut a kaso iti impeksion manipud kadagiti kagat ti panniki ti nairekord idiay Europa kadagiti nabiit pay a tawtawen. Ti parikut ket saan a naisangsangayan iti Europa. Makuna a, nanipud 1983 dua a tattao ti natay idiay Soviet Union ken maysa idiay Finland kas banag iti panangkagat dagiti naimpektaran a panniki. “Idiay Sud ken Central America, adda ita epidemia ti rabies kadagiti agsusop-dara a vampira a pannaki,” kuna ti Weekly. Mainayon pay, dagiti nabiit pay a panangatake dagiti pannaki kadagiti tattao idiay Francia ti nangiturong iti pannakadiskubre iti baro a kita ti virus a mangapektar kadagiti panniki. Ti baro a virus, nga umasping iti rabies, ket maawagan ti virus ti paniki iti Europa.
NAPANGLAW NGA UBBING
Nalatak ti Estados kas maysa a nasion iti kinarang-ay ken kinawadwad, ngem dagiti panagadal nga inaramid dagiti ahensia ti gobierno nasarakanda dagiti minilion a di nasalun-at ken saan a de adal nga ubbing iti dayta a pagilian. Sigun iti surbey iti Census Bureau, 1 iti tunggal 5 nga ubbing idiay Estados Unidos—12.6 milion ti nababbaba ngem 18 ti edaddada—ti agbibiag iti babaen ti pagbeddengan ti kinapanglaw. Ti ekonimista a ni D. Lee Bawden pabasolenna ti iyaadu ti kinapanglaw kadagiti ubbing, iti pasetna, iti agpangpangato a bilang dagiti pamilia a maymaysa ti naganak. Napattapatta a nasurok a 17 milion nga ubbing idiay Estados Unidos ti agbibiag a kadua ti maymaysa laeng a naganak.
AGBIAHE A MALARIA
Sumagmamano a kaso iti malaria ti naipadamag a naala iti asideg ti eropuerto wenno kadagiti paraangan iti eropuerto iti Britania, Francia, the Netherlands, ken Switzerland. Kalpasan ti panangibaga a dadduma kadagiti tattao a nakaala iti sakit ti saan a nagbiahe iti gangannaet a daga iti makatawen, kinuna pay ti magasin a Machine Design a dagita a kasasaad isingasingda a “ti malaria ket inyakar dagiti lamok a simmangpet idiay eropuerto babaen iti nawatiwat a panagtayab.”
AGTUTUBO A MANANGRAMES
Ipalgak ti maysa a nabiit pay a panagadal a kadagiti 1.5 milion a seksual a panangraut ken panangikagumaan a mangrames idiay Estados Unidos, dandani kagudua ramanenna dagiti barito a manangrames, sigun iti magasin a Medical Aspects of Human Sexuality. Iti maysa a panagadal ti E.U., nasarakan dagiti managsirarak a “72% kadagiti barito a manangrames ti nangibaga nga agus-usarda iti maysa a droga wenno kadagiti droga iti inaldaw a pasamak; 54% ti nagusar iti arak, 44% ti marihuana, ken 25% ti sabali a droga . . . Kuarenta y tres porsiento ti nabartek bayat ti panangrames.” Sigun iti daytoy a report ti magasin, masansan a ti panagusar iti arak makagutogot iti panangraut a ti manangrames ti mangusar iti nakaro a kinaranggas wenno puersa.
BOGUS NGA UYOKAN
Idi 1945 ti zoologo a ni Karl von Frisch impakitana a ti sala ti forager bee ket pudno a narikut a pagalagadan, a mangipaay kadagiti padada nga uyokan iti pannakaiturong iti baro a nasarakan a gubuayan iti nektar. Kamaudiananna nakaawat iti premio Nobel iti nasarakanna. Nanipud idin, pinadpadasen dagiti sientista ti mangaramid iti oyukan a robot a mangaramid iti dayta met laeng. Ngem makaupay dagiti resultana. Dagiti managtulad, iti isuamin a naganat a panagsalada, ti saan unay nga ikankano dagiti pudppudno nga oyukan. Ngem sigun iti diario nga Aleman a Hannoversche Allgemeine, nangibangon dagiti sientista iti oyukan a robot a babassit dagiti payakna a naisaad kadagiti pagpusiposan a brilliante. Dagiti payakna pataudenna ti naisangsangayan a timek a nasken iti panagsala. Daytoy a robot inawisna ti atension dagiti dadduma nga oyukan, idi nasubok idiay Denmark. Kimmapetda kenkuana ket pinadasda a siluden agingga ken patay. Dagiti oyukan iti sabali nga ili inawatda ti bogus a sala, nupay kasta, ket timmayabda a nangsapul iti nektar.
UMAD-ADU TI PANAGBEKKEL
Ti 1980’s ti addaan ti kangatuan a bilang ti panagbekkel kadagiti nataenganen iti historia ti Canada, ipadamag ti Toronto Star. Ipakita dagiti estadistika nga 80 porsiento kadagiti biktima ti panagbekkel ti lallaki. Ti agserserbi a pangulo iti sikiatria idiay Baycrest Centre for Geriatric Care, ni Dr. David Conn, inlistana a mabalin a makagapu dagiti aglalaok a pisikal a saksakit, ti naigaeden nga alkoholismo, ken ti panagsolsolo kalpasan ti panagretiro wenno ipapatay iti pamilia. “Ti panaglaok iti panagliday ken ti panaginum mabalin a mangimula kadagiti kapanunotan a panagbekkel,” kuna ti Star. Aniada dagiti dadduma a sinial a pagilasinan? Ni Barbara Debuk, maysa a konsultant iti salun-at ti isip maipaay iti Health and Welfare Canada, ti nagkuna a dagitoy ket: panangurnong ti ag-agas, panangiplano iti pompon, panangbaliw iti testamento, panangiyurnos a maidonar ti bagi iti medisina, ken panangipakita iti kankanayon a panangpampanunot iti ipapatay.
Ti Saturday Star, maysa a diario iti Johannesburg, Sud Africa, inlistana, a mairaman kadagiti dadduma a banag, “ti kinapudno nga iladawan dagiti iglesia a makaawis ti biag kalpasan ti ipapatay” kas ti mabalin a makagapu iti panagbekkel iti dayta a pagilian. Napaliiw a “ti pannakaawis iti misterio iti biag kalpasan ti ipapatay” ti nangiturong iti panangdadael iti bagi met laeng. Ti diario insitarna kas pangarigan ti kaso iti 16-años nga ubing a lalaki a nagbekkel. Iti maysa a surat, “imbagana iti pamiliana nga inkeddengna nga ipatingga ti biagna gapu laeng iti maysa a rason—tapno ammuenna ti maipapan iti biag kalpasan ti ipapatay,” kuna ti diario.
PANANGABUSO KONTRA DISIPLINA
Maysa a panagadal kadagiti 237 a balud idiay Estados Unidos ti nangsukimat no ania ti mamagbalin kadagiti ubbing a dumakkel a naranggas a nataengan. Nasarakanda nga “87 porsiento kadagiti balud ti nangibaga a dagidiay a kugtaran ken danogen dagiti dadakkelda idi ubbingda pay ti naranggas a kriminal,” ipadamag ti Enero 1990 a bilang iti Science Digest. Ti pannakakita iti panangmalo ti maysa a naganak iti sabali umasping met ti epektona kadagiti ubbing. Ngem ti panangbaot laeng kadagiti ubbing kasla saan a mamagbalin kadakuada a naranggas a nataengan.