Panangmatmat iti Lubong
NABABALAW TI BARO A KATEKISMO
Iti damdamo unay, ti Vaticano, nanipud idi maika-16 a siglo, rebrebisarenna ti katekismona. Ngem ti 434-panid a napaababa a nakabuklan dagiti doktrina a Romano Katoliko ket binabalaw dagiti dadduma nga obispo idiay Estados Unidos. “Imbagada iti Vaticano a ti baro a katekismo nangusar kadagiti lausen a pannakaammo iti Biblia ken ti makagargari iti sekso a pagsasao ken makaallilaw nga ekumenikal nga irarang-ay kadagiti nabiit pay a dekada,” kuna ti U.S.News & World Report. “Pinabiddut dagiti obispo dayta gaput’ literal a pannakaawat iti salaysay iti panamarsua ken iti panangtratona iti dadduma a sasao iti Baro a Tulag a kas ‘direkta a historikal a panangipadamag.’” Adda biddut a panangmatmat, kinuna dagiti obispo, “ta dagiti amin a paspaset agpapada ti kinapategda.” Kunada a dagiti “nasken” a doktrina iti iglesia, kas iti panagungar ni Jesus, masapul a mailasin kadagiti pammati nga, iti opinionda, saan unay a napudno, kas iti kaadda dagiti anghel ken ti ipapan ni Kristo idiay impierno. Inton makompleto, ti baro a katekismo “agserbinto kas mangiwanwan kadagiti papangulo iti simbaan iti tunggal pagilian ta aramidenda ti bukodda a katekismo,” kuna ti U.S.News & World Report.
AIDS—NALIDEM A PANANGMATMAT
Walo agingga iti sangapulo milion a tattao iti sangalubongan ti naimpektaran iti mikrobio ti AIDS, ipadamag ti WHO (World Health Organization), maysa nga irarang-ay a mangiparangarang iti umad-adu a panangyakar dagiti heteroseksual iti mikrobio. “Nalawagen a ti kaadu ti impeksion ti HIV iti aglawlaw ti lubong napartak ti ikakarona, nangnangruna kadagiti rumangrang-ay a pagpagilian,” kuna ni Dr. Michael H. Merson, maysa a direktor iti ahensia. Ipadto met ti WHO a ti iyaadu ti impeksion iyegnanto ti ipapatay ti agarup tallo milion a babbai ken ub-ubbing iti 1990’s, nasurok nga innem a daras iti bilang dagiti natay iti AIDS idi 1980’s. Ti bilang dagiti lallaki a matayto iti AIDS bayat ti dekada ket mainanama a nangatngato pay. Gapu iti ipupusay dagiti dadakkelda, minilion a naimpektaran nga annak ti maulilanto. Sigun iti report, ti AIDS ti kangrunaanen a makagapu iti ipapatay dagiti babbai manipud iti edad a 20 agingga iti 40 kadagiti kangrunaan a siudad iti Americas, Makinlaud nga Europa, ken iti sub-Saharan Africa, a sadiay agarup 1 iti 40 a nataengan a lallaki ken babbai ti makuna a naimpektaran.
MAYSA A YERBA A “PAGMINASAN TI BALITOK”?
Dagiti kadi pagilian a kas iti Brazil mapagbalinda dagiti rain forest da a makagunggona? Nalabit, sigun iti maysa nga artikulo iti Scanorama (Scandinavian Airlines System’s a magasin ti eroplano): “Ti WHO [World Health Organization] isingasingna . . . ti panangtaripato iti hardin dagiti yerba ken ti panaglako kadagiti makaagas a mulmula. Kuna ti Danish a botaniko a ni Ole Hamann nga ibilangna ti kakasta a proyekto a mabalin a ‘pagminasan iti balitok’ para kadagiti rumangrang-ay a pagilian.” Kasano a kasta? Ti kaadu dagiti mulmula iti rain forest, iti adu a kaso di pay nasubsubok no maipapan iti makaagas a ramenna, ket maysa a karit kadagiti managsirarak. Agarup 250,000 a mulmula ti nailasinen, ngem “pattapattaen dagiti botaniko a ti sabali pay a 30,000 a kita ti mulmula, a kaaduanna ti tropikal, ti di pay laeng naammuan ti siensia.” Adu kadagitoy a mulmula ti mabalin a mapaneknekan a napateg iti panangagas kadagiti nadumaduma a saksakit, yantangay “kadagiti amin a mairesita nga ag-agas iti Laud, agarup 25 porsiento, ken nalabit as-asideg ngem kagudua, ti naglaon kadagiti gagangay a sustansia a naala kadagiti mulmula.”
EPIDEMIA ITI PANAGSIGARILIO
“Bayat ti napalabas a dua a dekada, ti panagtabako immadu iti sangalubongan iti dandani 75%,” kuna ti JAMA (The Journal of the American Medical Association), ket “isut’ makagapu iti dandani 2.5 milion nga aglablabes wenno nasapa nga ipapatay iti tinawen—dandani 5% kadagiti amin nga ipapatay.” Nupay no bimmasit ti panagkalikagum kadagiti produkto iti tabako kadagiti rumangrang-ay iti ekonomia a pagpagilian, dagiti rumangrang-ay a nasnasion, nangnangruna iti Makin-abagatan a Daya nga Asia, Africa, ken Latin America, nakitana ti iyaadu ti bilang dagiti agsigarilio a tattao. Ti Estados Unidos, kas pangarigan, nasarakanna ti bagina iti nakababain a kasasaad iti panangsuportarna iti kampania a panangbusor iti panagsigarilio bayat ti panangpilpilitna a manglukat kadagiti baro a gangannaet a paglakuan kadagiti produktona a tabako tapno makatulong a mangpalag-an kadagiti depisit iti negosio. Sigun iti report, ti napattapatta a 200 milion nga ubbing nga agedaden iti nababbaba ngem 20 años ti matayton gapu iti panagusar iti tabako, ken umadunto ti ipapatay gapu iti kanser iti bara iti sangalubongan agingga iti dua a milion inton tawen 2000.
RINANG-AYAN TI KAWAYAN
Kawayan. Sigun iti Asiaweek maysa a kakapat iti populasion iti lubong ti agpannuray iti dayta maipaay iti taraon, kanen ti dinguen, muebles, andamio, ken dagiti produkto a papel. Dagiti dadakkel a panda agbiagda iti dayta. Daytat’ natibker, naandor iti bukbok, ken nalag-an. Ngem kaaduan a kita ti kawayan agsabongda ken agpataudda iti bukel iti maminsan laeng, nga alaenna ti manipud 12 agingga iti 120 a tawen a mangaramid iti dayta, nalawag sigun iti makin-uneg a pagorasan, ket kalpasan dayta ti intero a kakawayanan matayen. Agingga itatta, daytoy a kababalin ti nangupay iti sientipiko a panangikagumaan a mangparang-ay iti kita, yantangay ti kapatgan iti ekonomia a kita alaenna ti 30 a tawen santo agsabong ket iti masansan a napapaut ti biagna ngem ti sientista a mangsuksukimat. Kuna ti magasin a Nature a nakasaraken dagiti botaniko iti pamay-an a mangparmek iti pagorasan kadagiti dua a kita dagiti kawayan ket gargarienda ti nasapa a panagsabong a mamagbalin a posible iti panangpataud iti nasaysayaat a kita ket maaddaan iti kankanayon a suplay iti bukbukel a maimula. Babaen ti panangikabil kadagiti palakay iti naisangsangayan a solusion a pagpadakkel, ti nataenganen ti kadakkelna a sabong mapataud iti sumagmamano a lawas, ket kaaduan kadagitoy ti mangpataud kadagiti bukbukel kalpasan ti panagsabongda.
NO TI BIAG IYEGNA TI IPAPATAY
“Panunotenyo laengen,” kuna ti obstetrician a ni Malcolm Potts, “nga iti tunggal innem nga oras, iti inaldaw-aldaw, maysa a jumbo jet ti matnag ket matay dagiti amin a nakalugan. Dagiti 250 a pasaheros ket babbai, kaaduan kadakuada ti adda iti kinaagtutuboda, dadduma ti tin-edyer pay laeng. Dagitoy amin mabalin a masikogda wenno kapaspasngayda. Kaaduan kadakuada ti addaan dumakdakkel nga annak iti pagtaengan, ket agpannuray ti pamiliada kadakuada.” Ti ilustrasion iladawanna ti kagudua milion a babbai iti sangalubongan a matay bayat ti panagsikog wenno panagpasngay iti tinawen. “Amin malaksid ti 1 porsiento kadagitoy a matmatay nga inna ket mapasamak iti Third World,” kuna ti New Scientist. “Ti kadadakkelan a mammapatay ket panagpadara, impeksion, pannakasabidong, nalapdan a panagpasikal ken di nasigo nga aborsion.” Ti di kaykayaten a panagsikog mangiturong iti tinawen a pannakapapatay dagiti inna ken sikog. “Tinawen mabalin nga adda iti baet ti 40 ken 60 milion a babbai nga agpa-aborsion,” kuna ti magasin.
AGPEGPEGGAD DAGITI PAKALAGLAGIPAN TI EGIPTO
Ti pannakaibangon iti Aswân High Dam idi 1960’s “nangyeg iti kangrunaan a panagbalbaliw iti aglawlaw iti Ginget ti Nilo,” kuna ti The New York Times. “Immadalem ti danum iti baba dagiti monumento; nabasbasa ti angin agsipud ta saan a pulos a maatianan dagiti kanal; dagiti asin iti daga agsepen dagiti kadaanan a patakder, a mangbakbak kadagiti batbato iti baba; minulitan dagiti agayus a danum manipud kadagiti kanal ken puso negro ti daga.” Kas banagna, dagiti arkeolohikal a gameng ti Egipto—a kasaknapan iti lubong—isu a nakalasat iti adun a milenio nakaron ti panagpeggadna. Adun dagiti pammaneknek nga uray pay dagiti saan a nakalkali a luglugar, a maipagarup idi a natalged ken nasalakniban, ket nadadaelen. Malapdan dagiti eksperto gapu iti kadakkel iti parikut, a dida ammo ti aramidenda. “Addada nasurok a 2,000 a tanem, adu a monumento, piramid, obelisks,” kuna ni Sayed Tawfiq, direktor iti Egyptian Antiquities Organization idiay Cairo. “No ikkam ti tunggal tanem iti dua a tawen a pannakaisubli, agpautto dayta iti 4,000 a tawen.”
NASARAKAN DAGITI KABBARO A KITA
Tinawen dagiti sientista makasarakda iti nasurok a 10,000 a baro a kita dagiti mula ken animal. Adu kadagitoy ti insekto, agraman lima agingga iti sangapulo a baro a mamalia ken ti pumada a kaadu dagiti nailasin a tumatayab iti tinawen. Nupay no kasla adu dagitoy, kaskasdi a mabayag pay laeng ti pannakadiskubreda kadagiti amin. Adda napattapatta a 50 milion a kita ti mulmula ken an-animal iti lubong, ket nakurang pay a 1.5 milion ti nakita ken nainaganan iti listaan. Ti pannakadiskubre iti baro nga immuna a parsua, ti nangisit-rupana a lion tamarin, nabiit pay a nangawis iti atension, bayat ti pannakadiskubre iti dayta 320 kilometros manipud iti maikatlo a kadadakkelan a metropolis iti lubong, kadagiti napuskol taona nga igid baybay ti Brazil. Bayat ti pannakapukaw dagiti kabakiran, pagam-amkan a naparpartakto ti panagpukaw dagiti kita dagiti animal ken mulmula ngem ti pannakasarak kadakuada.
EPEKTO ITI BIAG TI PAMILIA
“Ti kasasaad ti pamilia adut’ maaramidanna iti salun-at ken panagdakkel ti ubing,” kuna ti maysa nga artikulo iti The Wall Street Journal. Dagiti estadistika manipud iti “surbey ti gobierno [ti E.U.] iti salun-at ken kasasaad ti emosion dagiti agarup 17,000 nga ubbing nga agedad manipud kinamaladaga agingga iti 17” impakitana a “dagiti ubbing nga agbibiag iti di gagangay a pampamilia ad-adu dagiti parikutda ngem dagidiay makipagnaed a kadua dagiti dua a nagannakda.” Ti peggad iti pannakaaksidente wenno pannakadangran iti tawen sakbay ti surbey ket 20 agingga iti 30 porsiento a nangatngato para kadagiti ubbing a makipagnanaed iti naidiborsio wenno nagasawa manen nga ina. No idilig kadagidiay makipagnanaed a kadua dagiti dua a nagannakda a mismo, dagita nga ubbing ket 40 agingga iti 75 porsiento nga ad-adda nga ulitenda ti maysa a grado iti eskuelaan. Dagiti annak dagiti nagsina ket 70 porsiento nga ad-adda a masuspender wenno maikkat iti eskuelaan; ket dagidiay a dagiti innada pulos a di nagasawa saan laeng a mamindua a daras a maaddaanda kadagidiay a parparikut. Dagiti annak dagiti pamilia nga idauluan ti ina ket 50 porsiento a makaalada iti angkit.