Isuot ti Vicuña ti Kasayaatan a de Lana

Babaen ti koresponsal ti “Agriingkayo!” idiay Bolivia

ANIAT’ mamagbalin iti de lana ti vicuña a naisangsangayan unay? Ket apay a mammano unay dayta?

Mabalin a nakakitakayo iti umasping nga animal, ti llama—dayta nauyong-langana, nabannayat-panaggarawna a pagtrabaho nga animal a gagangay kadagiti zoo. Ti de lanana nakersang. Mabalin a nakakitakayon kadagiti kawes a naaramid iti nalamuyot a dutdot iti alpaca, sabali pay nga animal a taraken iti Andes a mataraken gapu iti de lanana. Ngem nakakitakayo kadin iti vicuña?

Ti vicuña naiduma. Daytat’ atap! Iggamanyo no maiggamanyo ti dutdotna. Daytat’ kasayaatan a de lana iti daga, a dagiti dutdotna nakurkurang a kagudua ti diametro iti kasayaatan a de lana ti karnero.

Ti vicuña kasapulanna dayta a manglapped ti pudot a kagay, ta daytat’ agnaed iti kangato a manipud 3,700 agingga iti 5,500 metros iti pagsalogan iti Kabambantayan ti Andes. Sadiay, iti asideg ti pagtinnagan ti niebe, makaay-ayo ti panaginitna, ngem iti rumabiin kellaat a bumaba ti temperatura agingga iti adu a degrees a nababbaba ngem iti panaghielona. Kasta met, adu kadagiti luglugar iti makinlaud a sikigan ti Andes ti namaga a disierto. Kasano ti panagbiag dagiti vicuña iti kasta a lugar?

Malaksid ti kaadda ti naisangsangayan a dutdotda, ti vicuña addaan iti dara a napnapno kadagiti nalabaga a selula nga uray iti nangato unay a lugar a pagnanaedanna, ti animal makataray iti 50 kilometros iti maysa nga oras a kapartak iti adayot’ bassit a saan a mabannog. Ket kas kadagiti kamelio makapagbiagda iti sidong ti nakarot’ kinamagana a kasasaad. Kinapudnona, dagiti vicuña, llama, alpaca, ken dagiti guanaco masansan a maawaganda cameloids agsipud ta kakaslada kamelio. Ngem ti Namarsuatayo inikkanna dagiti vicuña ti sabali pay a panggundawayan a mangtulong kadakuada nga agbiag.

Nupay no dagiti llama ken alpaca agpasngayda iti aniaman a tiempo iti tawen, dagiti vicuña agpasngayda iti Marso ken Abril. Daytoy ket pagnguduan iti tiempo ti tudtudo, inton ad-adu ti taraon. Mainayon pay, gagangay a ti panagpasngay ket iti agsapa, tapno adda tiempo ti panagmaga dagiti annak sakbay a mapasaranna ti umuna a nakalamlam-ek a rabii. Ti ina sumina iti dadduma iti arban nga agarup 20 a vicuña ket, kalpasan ti nakurang a kaguduat’ oras a panagpasikal, mangipasngay iti parsua nga agdagsen iti nakurang nga 6 a kilos. Awan aramidenna a mangtulong iti dayta, dina pay dilpatan. No agtudo, ti lamiis pakapuyenna ti kappasngay ket nalaka laeng nga agbalin a pagtaraon dagiti kadadakkelan iti lubong a tumatayab, ti condor iti Andes. Ngem di agbayag makatakderen ti kappasngay, ket iti uneg ti 30 a minutos naparpartakton nga agtaray ngem ti tao.

Nupay kasta, nakalkaldaang ta dagiti nabuklis a managanop gapu iti dutdotna dandanidan pinukaw ti vicuña, a masansan papatayenda ti animal babaen iti masingan. Iti dadduma a tawtawen adda 23,000 kilos a de lana a mailako, dandani amin manipud di legal a panangpapatay kadagiti animal. Iti panangikagumaan a mangispal iti parsua manipud pannakapukaw, dadduma a nasion pinaritanda ti pananggatang iti de lana ken lalat ti vicuña.

Apay a Nakabarbara ti de Lanana?

Nabara amin a de lana agsipud ta, saan a kas iti seda, cotton, wenno polyester, adda babassiusit a siksik iti abutna, dagiti napnot’ angin a linabag a mamagsilpo kadakuada ken manglapped iti angin. Kasta met, ti de lana addaan gagangay a peleges, wenno allon, nga agtalinaed uray pay kalpasan ti pannakaisaganana ken pannakalabana. Daytoy kaipapananna a basbassit ti de lana a mangsagid iti kudil ngem kadagiti dadduma a linabag. Mainayon pay, agtultuloy ti de lana a mangagsep iti basa—agingga iti 30 porsiento iti dagsenna—a di marikna a naagneb no sagiden.

Nakapatpateg, ti kas seda a de lana nasaysayaat ngem ti dadduma a de lana. Ket, gagangay, no nasaysayaat ti de lana, nasaysayaat ti kualidad. Ti nasayaat a de lana kaipapanannat’ nasaysayaat a linabag ken nasaysayaat a lupot—lupot a nalamuyot, nalag-an, ken nabara. Ti maysa a bandana a naaramid iti vicuña nakapimpino ta mabalin a maisuot iti singsing ti kasar. Gapu ta ti napino a linabagna sensitibo unay iti kemikal, ti de lana ti vicuña gagangay a mausar iti gagangay a kolorna a bimmalitok.

Ti dutdot ti vicuña naapresiaren nanipud idi tiempo dagiti Incas, sakbay ti panangparmek dagiti Español idi maika-16 a siglo. Minilion a vicuña ti agbibiag idiay Andes kadagidi nga al-aldaw. Tunggal sumagmamano a tawen dagiti Incas mangorganisarda kadagiti rinibo a tattao a manglikmut iti intero a kabambantayan ket siloanda dagiti arban ti vicuña tapno mapukisanda ida. Ti lupot a vicuña ket mararaem a tanda iti ranggo; dagiti laeng kangatuan ti ranggoda iti pagarian ti mangusar iti dayta. Itatta, dandanin imposible ti manggun-od iti dayta a legal.

Apay a Mammano?

Nupay no ti alpaca makaipaay iti 7 kilos a de lana iti tunggal dua a tawen no daytat’ mapukisan, ti vicuña mangipaay laeng iti 0.5 kilos. Kaskasdi, posible kadi ti mangpataud iti umdas a kantidad iti de lana maipaay iti komersial a pakausaran manipud kadagiti mataraken a vicuña?

“Iti personal, pagarupek a daytoy ket maysa nga arapaap a Utopia (naan-anay a kasasaad),” inlawlawag ti maysa a warden iti maysa nga estasion a pagsirarakan iti katurturodan ti Bolivia. “Makitayo dagiti llama ken alpaca naamoda nga an-animal, ngem dagiti vicuña atap. Lagtuenda dagiti aladmi, ket mangbusboskami kadagiti adu nga or-oras a mangtiliw manen kadakuada. Sirurungsot a makilabanda no padasenmi a linisan ida iti kemikal ta dua ti natay.” Nalawag, dadduma nga animal ti naparsua a mapaamo ket dadduma ti saan. Maipapan itoy, kunaen ti Biblia a pinarsua ti Dios ti “naamo nga animal ken agkarayam nga animal ken atap nga animal iti daga kas iti kakikitada.” (Genesis 1:24) Ngem ti ngay panangpaputot kadagiti vicuña kadagiti napaamo nga alpaca?

Napadasen daytoy, ngem agbalin a lupes dagiti annakda kalpasan laeng ti sumagmamano a kaputotan. “Ti laeng namnama iti legal a panangpataud iti lupot a vicuña,” kinuna ti naadaw iti ngato a warden, “agpannuray iti panangsalaknib kadagiti atap nga animal agingga nga umdas ti kaadu ti bilangda tapno maikulongda kadagiti iket. Kalpasanna mapukisanda ket mawayawayaanda, kas idi panawen dagiti Inca. Dadduma a pagilian ti manginanama a makaibanag iti daytoy iti mabiiten.”

Pudno unay, ti panangaywan iti biag dagiti an-animal iti daga ket maysa a napateg a kalat. Daytoy naaramiden kadagiti napalabas a kaputotan, ket pudno a maaramidto iti masanguanan iti sidong ti turay iti nalinteg a gobierno ti Dios.—Isaias 9:6; 11:6-9.