Ti Colosseum—Sentro a “Paglinglingayan” ti Roma idi Ugma
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Italia
“TI Colosseum, maysa kadagiti kalalatakan a monumento iti Roma idi ugma; maysa a simbolo iti dati a pannakabalin ken dayaw, ken maysa a saksi iti dakkel a panangdadael,” kuna ni Luca, agserserbi a kas giya iti panagpasiar a maipaay kadagiti gagayyemna a da Marco ken Paolo.
Nalabit kayatyo a maammuan ti ad-adu pay maipapan iti Colosseum—idi daytoy ti naibangon ken no ania a pabuya ti maipabpabuya sadiay. Adda kadi asinoman kadagiti immuna a Kristiano a napnapan sadiay? Natayda aya sadiay, pinispisang dagiti atap nga animal, kas patien dagiti dadduma? Bueno, imdenganyo ti kunaen ni Luca kadagiti gagayyemna.
Luca: “Ti Colosseum dati a maaw-awagan ti Flavian Amphitheater agsipud ta daytoy ti nagtitinnulongan a trabaho dagiti emperador iti pamilia a Flavia: da Vespasian, Titus, ken Domitian. Rinugian ni Vespasian ti panagbangon bayat dagiti tawtawen 72 aginggana iti 75 K.P., intuloy ti anakna a ni Titus ken pinasinayaanna ti patakder idi 80 K.P., ket tinurpos ti kabsatna a ni Domitian dayta kamaudiananna.”
Paolo: “Ngem apay a naawagan dayta ti Colosseum?”
Luca: “Daytat’ makapainteres a saludsod, ngem awan ti sigurado a sungbatna. Kasla naawagan laeng ti arena wenno pagpabuyaan iti Colosseum idi maika-walo a siglo K.P. Pagarupen dagiti dadduma a ti nagan naibatay manipud iti kinadakkelna. Daddumat’ agkuna a ti makagapu isut’ asideg a colossus ni Nero, maysa a nagdakkelan a ladawan nga agarup 35 metros ti kangatona, a mangiparang ken Nero a kas ti dios-init.
“Ti basta panangibaga a daytat’ kadadakkelan kadagiti ampiteatro iti Roma awan ti mamaayna no awan dagiti detalye. Kas pangarigan, daytat’ naibangon iti porma nga ellipse, a ti at-attiddog a sentrona ket 188 metros ket ti ab-ababa 156 metros. Addaan iti aglawlaw a 527 metros ket 57 metros ti kangatona. Ti trabaho sinapulna ti pinulpullo a ribo a tonelada a travertine, maysa a porma iti marmol a nakali iti asideg nga ili iti Tivoli, ken 300 a tonelada a landok a mamagsilpo kadagiti bloke ti marmol. Nagusar met dagiti nagbangon kadagiti adu nga awagantay itatta a pinartuat nga immun-unan a materiales. Dagiti bloke ken adigi a bato napataudda iti sabali a lugar ket kalpasanna naibiahe iti lugar a pagibangbangonan. Daytoy ti mangilawlawag ti kinapartak ti pannakaibangon ti Colosseum. Panunotenyo laengen, ti nagbaetan ti lima ken walo a tawen imdasen a nangibangon itoy a nagdakkelan a patakder.”
Marco: “Pampanunotek laeng, Luca, no mano nga adipen ti mabalin a nagtrabaho iti Colosseum!”
Luca: “Posible a dagiti balud iti gubat ti nausar a maipaay iti nadagsen a trabaho, ngem dayta laeng. Ti kapartak ti pannakaileppas ti pannakaibangonna ken ti kinanadumaduma dagiti materiales a nausar ipamatmatna a nausar dagiti propesional a trabahador ken artesano.”
Paolo: “Mano a grado ti Colosseum?”
Luca: “Manipud iti ruar makitayo ti tallo a grado nga addaan iti naan-anay nga agpapada nga arko. Idi tunggal arko naarkosan iti ladawan, ket tunggal grado addaan iti 80 nga arko. Iti tuktok ti maikatlo a grado, makitatayo ti maikapat nga addaan iti dakkel a rektanggulo a tawa iti didingna.”
Marco: “Mano ti laonenna nga agbuya?”
Luca: “Kaaduan kadagiti reperensia ipamatmatda nga agarup 45,000 ti makatugaw ket 5,000 dagiti agtakder. Dadduma a gubuayan kunaenda a malaonna iti nasurok a 70,000 nga agbuya. Iti aniaman a kaso, nakaad-adu ti malaonna. Ti agbuya masalakniban babaen iti nagdakkelan a tolda, wenno Velarium, a nanglinong iti pagtugawan iti arena.
“Ti ampiteatro naibangon iti plataporma a konkreto a 13 metros ti kapuskolna, isu a mangipaay iti kinatibkerna bayat dagiti siglo. Ti makitkitayo itan nalasatannan dagiti nadumaduma nga uram ken ginggined bayat ti historia. Dagiti kadadakkelan a kabusor ti Colosseum, nupay kasta, isu dagiti managbangon idi Renaissance ken idi tiempo ti Baroque, isu a nangusar iti dayta a nalaka a pangalaanda iti travertine ken marmol. Dadduma kadagiti napapateg a patakder iti Roma ket naibangonda wenno natarimaanda babaen kadagiti materiales a naala ditoy. Ngem sumrektayo itan.”
Paolo: “Anian a makaawis a rebbek! Ibagam kaniak Luca, no ania idi ti adda idiay tengnga?”
Luca: “Dayta ti lugar a pagidulinan kadagiti alikamen a nausar iti pagbuyaan. Dagiti alikamen a mangipaay iti eksena maidulinda sadiay, agraman dagiti tangkal dagiti atap nga animal, dagiti armas, ken ti pagipangato agraman dagiti padagsen a maipaay a pangingato kadagiti atap nga animal ken dagiti gladiador agingga iti arena. Ti datar ti arena, isu a nangabbong iti lugar a pagidulinan, ket naaramid iti kayo. Daytoy ilawlawagna no apay nga awan ti pakadlawan iti dayta. Ti aglawlaw ti arena a mismo ket nalikmut iti nangato nga iket wenno mangsalaknib a metal a barandilias. Iti daytoy nga iket, isu a matengngel babaen kadagiti poste, addada dagiti tudok ken rolio a garing a manglapped iti pananguli ti atap nga animal. Kas maysa pay a panagannad, kasla adda dagiti adu a pumapana a naikabil iti aglawlaw ti arena.”
Paolo: “Agbayad kadi dagiti agbuya tapno makastrekda?”
Luca: “Saan, libre ti iseserrek iti Colosseum. Daytoy ket paset iti pagalagadan dagiti emperador, isu a mangitukon a libre iti panaglinglingay tapno agtalinaed ti panangtengngelna kadagiti tattao. Iti kinapudnona, dagitoy a mabuya ket kasla maysa a droga a mangdadael iti konsiensia dagiti tattao. Ti bumiberso a Romano a ni Juvenal inusarna ti nalatak a pagsasao a ‘panem et circenses,’ ‘tinapay ken dagiti sirko,’ iti panangay-ayna iti kababalin dagiti tattao a Romano, a kaaduanna ti nagbiag a mangan ken mangragragsak iti bagbagida.
“Nabingay iti dua a klase ti kagimongan a Romano, kas ipakita ti pannakabingay ti pagtugawan iti arena. Dagiti makinsango a tugtugaw naireserba a maipaay kadagiti senador. Iti likudan dagitoy isut’ tugaw dagiti lallaki, ket ti dadduma, a nangatngato pay, isut’ para kadagiti babbai ken dagiti ad-adipen.”
Marco: “Ditoy kadi ti paglalabanan dagiti gladiador?”
Luca: “Wen. Kangrunaanna adda dua a kita iti pabuya, ti munera, wenno laban dagiti dua a gladiador, ken ti venationes, ti pananganop kadagiti atap nga animal. Kasta met, mapapatay dagiti kriminal ditoy, a maiyawatda kadagiti gladiador nga awan armasda wenno maipurruakda kadagiti atap nga animal. Ti ipapatayda mangipaay iti nakaam-amak a buya a maipaay a ‘pagragsakan’ iti publiko.”
Paolo: “No umiso ti pannakalagipko, dagiti gladiador ket ad-adipen, husto?”
Luca: “Wen, dagiti adipen a napili kaaduanna kadagiti balud iti gubat, a mangawat iti aniaman a trabaho tapno maliklikanda ti parikut. Dadduma isu dagiti kriminal a, tapno maliklikanda ti sentensia nga ipapatay, manginanamada iti nasaysayaat a gundaway iti pannakilaban a gladiador. Dadduma ti agboluntario a gladiador. Addada dagiti mangsanay nga eskuelaan kadakuada sakbay a rugianda ti karerada. Dagitoy mapalubosanda a mangusar kadagiti nadumaduma nga instrumento iti pannakilaban, kas iti kampilan, wenno ti gayang ken kalasag, wenno ti iket ken ti trident (tallot’ simana a gayang). Uray pay maawagan dagiti okasion a ludi gladiatorii, dagiti ay-ayam a gladiador, dagita a panagrupak ket nakaam-amak a pabuya a masansan nga agtungpal iti ipapatay iti maysa kadagiti makisalisal.”
Marco: “Iti kinapudnona, malagipko a no sumreken dagiti gladiador iti arena, kablaawanda ti emperador kadagiti sasao nga ‘Ave, Caesar, morituri te salutant,’ a kaipapananna, ‘Madaydayaw a Caesar, dagidiay a dandani matayen saluduandaka.’”
Paolo: “Dagiti met ngay eksena iti sine a sadiay ti emperador iyunnatna ti imana a ti tanganna nakababa tapno ikeddengna ti ipapatay iti naabaken a gladiador—pudno kadi a napasamak dayta?”
Luca: “Wen, pudno dayta. Idi immuna a tiempo, ti nangabak ti mangikeddeng iti pagtungpalan ti naabak. Kamaudiananna, daytoy a kalintegan naited iti emperador a mismo, isu a nangikeddeng kalpasan ti pannakangngegna iti ipato ti bunggoy. No dagiti agbuybuya mariknada a ti naabak situtured a nakilaban, ingatoda dagiti tanganda ket iriawda, ‘Mitte!’ (Isut’ baybay-anyo!), a dawatenda a maispal ti biagna, ket no ti emperador ipakitana met ti nakangato a tammudo, mapalubosan nga agbiag ti naabak. Ngem, no pagarupen dagiti agbuybuya a ti naabak nagtignay a buyogen iti panagbuteng, ibabada dagiti tammudoda ken iriawda, ‘Iugula!’ (Isut’ papatayenyo!) No uliten ti emperador ti isu met laeng a kompas, naiyanunsion ti ipapatay ti naabak a gladiador. Ti laeng maaramidannan isut’ panangitukonna iti karabukobna a maipaay iti panangpapatay. Amin daytoy ket maaramid iti tengnga iti panagpalakpak ken panagragragsak ti bunggoy. Ngarud maikkanen ti nangabak kadagiti regregalo ken balitok a sinsilio.”
Marco: “Anian a nagranggas a pabuya!”
Luca: “Ay, wen! Literal a nagayus ti dara ti tao, uray din dakamaten ti dara dagiti atap nga animal a napapatay. Dagiti pabuya a pakairamanan dagiti animal ket masansan a simple a panangipabuya kadagiti nasanay nga atap nga animal nga agtulnog iti bilbilin ti manangsanayda, a kas iti makitkitatayo itatta iti moderno-aldaw a pagpabuyaan iti sirko. Ngem masansan, dagiti atap nga animal aglalabanda wenno makamatda ken mapapatay. Daytat’ pudpudno a panangpapatay. Panunotenyo laengen, idi napasinayaan ti Colosseum, 5,000 nga atap nga animal ti napapatay iti maysa nga aldaw!”
Paolo: “Pampanunotek no kasano a tagiragsaken dagiti tattao dagita a bambanag.”
Luca: “Bueno, panunotem laengen dagiti panaglaban iti boksing itatta. Iyikkis dagiti agbuybuya ti pananganamongda iti pannakatumba ti naabak nga awan ti puotna iti datar, nga agdardara ti rupana. Wenno dagiti met ngay maawis kadagiti pelikula a mangikagumaan a mangragragsak iti publiko babaen ti panangipakita iti dara, ipapatay, ken ti sugsugat iti sadinoman? Dagiti tattao itatta nalabit kasta metten ti kinaawan riknada.
“Gapuna dagiti arena ket luglugar iti kinaranggas ken kinadakes. Gapu itoy a rason dagiti immuna a Kristiano naannadda a saan a mapmapan kadakuada. Kinapudnona, ti maikatlo-siglo a mannurat a ni Tertullian, iti suratna a De spectaculis, denipinarna ti napaspasamak idiay arena a kas ‘basura’ ket impaganetgetna a ti arena ket ‘naan-anay a ganggannaet’ kadagiti Kristiano.”
Marco: “Posible kadi a dadduma a Kristiano natayda kas martir iti Colosseum?”
Luca: “Di mapagduaduaan a natay dagiti Kristiano kadagiti arena iti Roma, pinispisang dagiti atap nga animal. Paneknekan dagiti historikal a gubuayan daytoy. Mabalin nga idiay 1 Corinto 15:32 ibagbaga ni apostol Pablo nga isut’ naisarang iti peggad dagiti atap nga animal iti arena idiay Efeso.
“Pudno unay, iti dadduma a lugar idiay Roma, nagsagaba dagiti Kristiano iti pannakamartir, ngem imposible ti panangibaga a namartirda idiay Colosseum. Kuna ti Enciclopedia Universale, Tomo 4, kunaenna: ‘Saan a paneknekan ti historia a ti Colosseum ket maysa a lugar a nakamartiran dagiti Kristiano.’ Nupay kasta, sumagmamano a Katoliko nga autor kunaenda a namartirda idiay. Nalawag a dagitoy imbatayda ti opinionda kadagiti leyenda a naipasngay iti sumaganad a panawen ket dagitoy ti inawat ti herarkia Katolika.
“Nupay kasta, ti makapabileg kadagiti Kristiano itatta isu ti kinapudno a dagiti paspasurot ni Kristo idi ugma ket matalekda agingga ken patay iti panagtalinaedda a neutral iti maysa a naranggas a lubong. Ti napateg a banag ket saan a ti pannakaammo no sadino ti nakamartiranda no di ket ti pannakaammo a naan-anay a tinaginayonda ti kinatarnawda.
“Tinagiragsakyo kadi ti ibibisitayo iti daytoy nagdakkelan nga arkitektura iti Roma?”
“Siempre,” insungbat ni Paolo ken Marco, “ket agyamankami kenka maipaay iti nagsayaatan a panangilawlawagmo.”
Dagiti batbato nga agsao kadatayo a nakalasat iti historia maipalgakda dagiti adu a makapainteres a bambanag. Ti Colosseum ipaganetgetna dagiti ekstraordinario a laing dagiti Romano idi ugma iti tay-ak iti arkitektura ken iti panagbangon. Dagitoy ket managbangon kadagiti rangtay, kalkalsada, dagiti kanal, dagiti teatro, dagiti arena, dagiti templo, ken dagiti palacio. Nupay kasta, ti Colosseum ket maysa nga eksena iti nakaam-amak a pabuya isu a dagiti Kristiano idi napalabas, agraman itatta, agkedkedda a makipaset uray kas managbuya wenno kas situtulok a makipaspaset.
[Ladawan iti panid 25]
Iti uneg ti Colosseum itatta
[Ladawan iti panid 26]
Ti Colosseum iti nagkupasen a dayagna