Maysa a Leksion iti Pakasaritaan ti Roma
NO, KAS iti tattao, nakirupakak kadagiti narungsot nga animal idiay Efeso.” Ipagarup ti dadduma a dagita a sasao a nairekord iti 1 Corinto 15:32 kaipapananna a nasentensiaan ni apostol Pablo a makirupak idiay paggugubalan ti Roma. Nakirupak man wenno saan, gagangay kadagidi a tiempo ti pannakirupak kadagiti paggugubalan agingga ken patay. Ania ti ibaga kadatayo ti pakasaritaan ti paggugubalan ken dagiti pasamak sadiay?
Kas Kristiano, kayattayo a sanayen dagiti konsiensiatayo sigun iti panagpampanunot ni Jehova, a tumulong kadatayo nga agdesision maipapan iti moderno a paglinglingayan. Kas pagarigan, usigenyo ti kapanunotan ti Dios maipapan iti kinaranggas, a nayanninaw kadagiti sasao a: “Dika agbalin a naapal iti tao ti kinaranggas, wenno uray pilien ti aniaman kadagiti dalanna.” (Proverbio 3:31) Adda dayta a balakad a mangiwanwan kadagiti nagkauna a Kristiano bayat a nalikmutda kadagiti adu a tattao a magagaran kadagiti salip dagiti Romano a gladiador. Bayat nga usigentayo no ania ti maang-angay kadagita a pasamak, kitaentayo no ania ti nalawag a maadal dagiti Kristiano ita.
Agsango ti dua a nakabalan a gladiador iti maysa nga paggugubalan ti Roma. Apaman a nagpingki ti kalasag ken ti kampilan, agiiriag dagiti kasla agmauyong nga agbuybuya kas suporta kadagiti manmanokenda. Agpipinnatay dagiti agraranget. Di agbayag, bayat a nadunor ken saanen a makalaban, ibaba ti maysa ti imana ket agparintumeng, iti kasta bigbigenna ti pannakaabakna ket agpakaasi. Makatitileng nga agarimbangaw dagiti agbuybuya. Dadduma kadakuada ti mangipukkaw iti pannakapalusposna, dadduma para iti pannakapapatayna. Nakamulengleng amin nga agbuybuya iti emperador. Mabalinna nga ipangag ti kiddaw ti kaaduan ket palusposanna ti naabak a mannakigubat, wenno mabalinna nga ibilin ti pannakapapatay daytoy babaen ti panangisenias iti tanganna a nakatudo iti baba.
Kaykayat dagiti Romano ti agbuya kadagiti gladiador. Mabalin a maklaatkayo a makaammo a dagiti kasta a panaglalaban ket damo a naangay kadagiti pumpon dagiti nalatak a tattao. Patien ti dadduma a dagita a pasalip ket namunganay iti panangidaton iti tao nga ar-aramiden dagiti Oscan wenno Samnite iti pagaammo ita kas sentro nga Italia. Dagiti daton ket nairanta a pangay-ayo kadagiti espiritu dagiti natay. Naawagan dagita a panagraranget kas munus, wenno “sagut” (munera no plural). Ti damo a nairekord a salisal idiay Roma ket naangay idi 264 K.K.P., idi naglalaban ti tallo a paris ti gladiador iti tiendaan ti baka. Iti pumpon ni Marcus Aemilius Lepidus, nagraranget ti 22 a paris. Iti pumpon ni Publius Licinius, 60 a paris ti nagsasalisal. Idi 65 K.K.P., 320 a paris ti pinagraranget ni Julius Caesar iti paggugubalan.
“Ti pumpon dagiti aristokrata ket addaan kadagiti napolitikaan a panggep,” kuna ni historiador Keith Hopkins, “ket dagiti ay-ayam kadagiti pumpon addaanda kadagiti napolitikaan a motibo . . . gapu ta nalatak dagitoy kadagiti botante. Kinapudnona, dakkel ti naaramidan ti napolitikaan a sinnalisal dagiti ambisioso nga aristokrata iti pannakapapintas dagiti pabuya a mangitampok kadagiti gladiador.” Idi nagturay ni Augustus (27 K.K.P. agingga iti 14 K.P.) nagbalin a nangina a sagut ti munera—a pangrayray-aw kadagiti tattao—nga idatag dagiti nabaknang nga opisial ti estado tapno ilungalongda ti napolitikaan nga interesda.
Dagiti Makisalip ken Panangsanay
Mabalin a saludsodenyo, ‘Siasino dagiti gladiador?’ Bueno, mabalin a dagitoy ket adipen, kriminal a nasentensiaan a matay, balud a natiliw iti gubat, wenno ordinario a tao a naallukoy gapu iti gagar wenno tarigagay nga agbalin a nalatak ken bumaknang. Nasanayda amin iti kasla pagbaludan nga eskuelaan. Kuna ti libro a Giochi e spettacoli (Dagiti Pasalip ken Pabuya) a dagiti gladiador nga agsansanay ket “kanayon a bambantayan dagiti guardia ken maipasidongda iti nakaro a disiplina, nainget unay a pagannurotan, ken nangnangruna kadagiti naranggas a pannusa . . . Ti kastoy a pannakatrato ti masansan a mangiturong iti panagpakamatay, panagrebelde, ken panagalsa.” Ti kadakkelan nga eskuelaan dagiti gladiador idiay Roma ket addaan kadagiti selda para iti di kumurang a sangaribu nga estudiante. Adda paglaingan ti tunggal maysa. Dadduma ti makilaban babaen ti kabal, kalasag, ken kampilan, dadduma ti agusar iti iket ken tallo ti tademna a gayang. Adda met dagidiay nasanay a makigubal kadagiti atap nga animal iti sabali a kita ti nalatak a pabuya, ti panaganup. Dayta kadi a pabuya ti talaga a tuktukoyen ni Pablo?
Dagiti mangur-organisar iti pabuya ket agpatulong kadagiti negosiante nga agbirok ken mangsanay kadagiti agtawen iti 17 agingga 18 tapno agbalin a gladiador. Dakkel a negosio idi ti pananggatang kadagiti tattao. Iti maysa a naisangsangayan a pabuya nga inyurnos ni Trajan kas panangrambak iti maysa a panagballigi ti militar, nagraranget ti 10,000 a gladiador ken 11,000 nga animal.
Maysa nga Aldaw iti Paggugubalan
Iti paggugubalan, naipamaysa iti panaganup ti kada bigat. Nalabit a puersado a maipan iti paggugubalan ti nadumaduma a kita ti atap nga animal. Nangnangruna a magustuan dagiti agbuybuya ti panagranget ti toro ken oso. Kaaduanna a pagtalienda daytoy dua nga animal tapno agrangetda agingga a matay ti maysa, kalpasanna, mapapatay ti nangabak babaen ti maysa a mangnganup. Pagrangetenda met dagiti leon ken tigre, wenno dagiti elepante ken oso. Ipabuya dagiti mangnganup ti laingda a mangpatay kadagiti naidumduma nga animal manipud iti amin a paset ti imperio, aniaman ti kalikagumanna—dagiti leopardo, rhinoceros, hipopotamo, giraffe, hyena, kamelio, lobo, alingo, ken antilop.
Aramidenda a nabnabiag dagiti eksena ti panaganup. Maiplastar dagiti bato, libtong, ken kaykayo tapno agparang a kasla kabakiran. Iti dadduma a paggugubalan, apagdarikmat nga agparang dagiti atap nga animal babaen dagiti elevator nga aggapu iti uneg ti daga ken dagiti nalimed a ruangan. Ad-adda a mangpagagar dagiti di ninamnama a tignay dagiti animal, ngem ti kinaranggas ti ad-adda a magustuanda iti panaganup.
Dagiti panangpapatay ti sumaruno a paset ti programa. Ikagumaanda nga iparang daytoy iti naisangsangayan a pamay-an. Maipabuya dagiti drama a mitolohia ket pudno a matay dagiti agpaset nga aktor.
Iti malem, agraranget ti nadumaduma a grupo dagiti gladiador a nagduduma ti pannakakabalda ken nasanay iti agsasabali a wagas. Dadduma kadagidiay mangiruar kadagiti bangkay ket nakawesan a kas dios ti lubong dagiti natay.
Ti Epektona Kadagiti Agbuybuya
Awan pannakapnek dagiti agbuybuya kadagiti panagraranget, isu a masaplit ken makabil kadagiti pangtanda a landok dagidiay agkedked a makibakal. Ipukkaw dagiti tattao: “Apay a kabutengna ti kampilan? Apay a nalupoy a mangiwayat iti kampilan? Apay a di pay la matay [a situtulok]? Saplitenyo ketdi tapno madagdag a makibakal! Bay-anyo nga agtitinnagbatda bayat a nakauksobda!” Insurat ni Seneca, maysa a Romano nga estadista, a kabayatan ti intermision, mayanunsio: “Tapno agtultuloy ti ragsak, adda panagpipinnatay kabayatan ti intermision!”
Saan ngarud a pakasdaawan nga inadmitir ni Seneca nga idi nagawid, isu ket nagbalin nga “ad-adda a naulpit ken narungsot.” Maikari nga usigentayo dayta prangka nga imbaga ti nagbuya. Mabalin kadi a maapektaran iti kasta met la a pamay-an dagiti agbuybuya iti dadduma nga isport ita, nga agbalinda nga “ad-adda a naulpit ken narungsot”?
Dadduma ti agyaman no makaawidda pay a sibibiag. No maysa nga agbuybuya ti agpakatawa maipapan ken ni Domitian, daytoy nga emperador ti mangipapuruak iti dayta a tao kadagiti aso. Gapu ta kurang dagiti kriminal a mapapatay, imbilin ni Caligula a maitapuak kadagiti atap nga animal ti maysa a grupo dagiti agbuybuya. Ket no saanna a magustuan ti panagandar ti makina ti entablado, ibilin ni Claudius a maipan iti paggugubalan ti mekaniko a makimbasol iti dayta.
Mangiturong met kadagiti didigra ken gulo ti kinapanatiko dagiti agbuybuya. Narba ti maysa nga ampiteatro iti amianan ti Roma, ket naipadamag a rinibu ti natay. Napasamak ti maysa a gulo kabayatan ti maysa a pabuya idiay Pompeii idi 59 K.P. Inreport ni Tacitus a nangrugi ti panagaapa ti grupo dagiti lumugar ken ti grupo dagiti dayo babaen ti panagiinninsulto, kalpasanna panagbibinnato, sa agtungpal iti panagusar iti kampilan. Adda dagidiay nabaldado wenno nadunor, ken adu ti natay.
Ti Nalawag a Leksion
Ti nabiit pay a pabuya (Sangue e arena, “Dara ken Darat”) iti Colosseum idiay Roma ipamatmatna ti moderno a nakaipadaanna iti munera. Nakakadkadlaw ta naipabuya dagiti video ti toreo [bullfighting], propesional a boksing, nakaam-amak a panagdidinnungpar kadagiti lumba dagiti kotse ken motorsiklo, naranggas a panagay-ayam dagiti atleta, ken panaggugulo dagiti agbuybuya. Nagleppas ti pabuya babaen ti eksena iti Colosseum a matannawagan manipud tangatang. Ania ti makunayo a pampanunoten dagiti bisita? Mano ngata ti nakasursuro iti leksion?
Ti panaglalaban dagiti aso, pallot, toreo, ken naranggas nga isport ket gagangay iti dadduma a pagilian ita. Mairisgo dagiti biag tapno pagagarenna dagiti tattao iti lumba dagiti lugan. Ken panunotenyo dagiti inaldaw a pabuya iti telebision. Iti maysa a pagilian iti lumaud, ipakita ti panagadal a makabuya ti ubing iti telebision iti di kumurang a 10,000 a panangpapatay ken 100,000 nga aramid ti kinaranggas apaman nga isu ket agtawen iti sangapulo.
Ti pannakaay-ayo kadagita a pabuya ket “saan a maitunos iti pudno a relihion ken saan a pudno a panagtulnog iti pudno a Dios,” kinuna ni Tertullian, maysa a mannurat idi maikatlo a siglo. Imbilangna dagidiay agbuybuya kadagita kas kakomplot dagidiay mangar-aramid kadagiti aktual a pammapatay. Komusta met ita? Mabalin nga imtuoden ti maysa, ‘Maay-ayoak kadi kadagiti pabuya a mangitampok iti dara, ipapatay, wenno kinaranggas iti telebision wenno iti Internet?’ Nasayaat a laglagipen ti kuna ti Salmo 11:5: “Ni met laeng Jehova sukimatenna daydiay nalinteg kasta met daydiay nadangkes, ket ti asinoman a mangay-ayat iti kinaranggas pudno unay a guraen ti kararuana.”
[Kahon iti panid 28]
Dagiti Panagraranget a “Pangay-ayo Kadagiti Natay”
No maipapan iti namunganayan ti panagraranget dagiti gladiador, kuna ni Tertullian a mannurat idi maikatlo a siglo: “Ipagarup dagiti nagkauna a tattao a panagserbi kadagiti natay ti kasta a pabuya, a pagbalinenda a makaay-ayo dayta babaen ti panangaramidda iti dayta a mas sibilisado a kinaranggas. Idi umuna a panawen, gapu ta patienda a maay-ayo ti kararua dagiti natay babaen ti dara ti tao, idatonda dagiti nakautibo wenno ginatangda nga adipen a nakapuy ti kalidadna kadagiti pumpon. Idi agangay, kasla nasayaat no abbonganda ti kinadakesda babaen ti panamagbalinda a makaay-ayo dayta nga aramid. Isu a kalpasan a nasanay ti tattao a mangaramat kadagiti armas nga adda iti daydi a tiempo ken iti amin a kabaelanda—masanayda no kasano ti mapapatay!—sada aktual a mapapatay iti naikeddeng nga aldaw ti pamumpon kadagiti tanem. Gapuna, nagbalin a pangay-ayoda kadagiti natay ti panangpapatay. Daytoy ti namunganayan ti munus. Ngem idi agangay, naranggas latta dayta nga aramidda uray pinapintasda; saan a naragsak ti pasken no awan dagiti narungsot nga animal a mangrabngis kadagiti tattao. Ti naidaton a pangay-ayo kadagiti natay ket naibilang a seremonia ti pumpon.”
[Ladawan iti panid 27]
Nagkauna a kabal para iti ulo ken gurong ti gladiador
[Dagiti Ladawan iti panid 29]
Saan a makaay-ayo kadagiti nagkauna a Kristiano dagiti naranggas a paglinglingayan. Kastakayo met kadi?
[Credit Lines]
Boksing: Dave Kingdon/Index Stock Photography; nabaliktad a lugan: AP Photo/Martin Seppala
[Picture Credit Line iti panid 26]
Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library