Panangmatmat iti Lubong
Listaan ti Sangalubongan a Pagbaludan
Ania a pagilian ti numero uno kadagiti balud gapu iti panaglabsing iti linteg? Ti Estados Unidos, kuna ti Sentencing Project, maysa a grupo iti panagsirarak. Ti Sud Africa ti maikadua ket ti Union Soviet ti maikatlo, sigun iti listaan. Nasurok a maysa a milion nga Americano ti naibalud, isu a mangipaay iti Estados Unidos ti kaaduan a bilang kas maysa a nasion nga addaan iti kadadakkelan a bilang iti populasionna a naibalud—426 iti tunggal 100,000 nga umili. Ti tinawen a gastos iti pannakaibalud? Para iti Estados Unidos laeng, daytat’ $16 bilion. “Masapul a sumardengtayo a mangibalbalud ket rugiantayon ti mangsursuro,” inkomento ti maysa nga opisial ti gobierno iti E.U. maipapan iti report. “Maibangontayo dagiti amin a pagbaludan a pagarupentayo a kasapulantayo ket ikulongtayo dagiti rinibo a tattao, ngem awan uray bassit a nakaidumaan dayta agingga a ditay tamingen a sisisigo ti kangrunaan a makagapu iti krimen.”
Panangagas iti Tumor ti Utek
“Mabalin a narigat a baliksen ti “stereotactic radiosurgery,” kaskasdi para kadagiti agsagsagaba iti bassit, kangrunaan a tumor, dagidiay a sasao mabalin a mangipaayda iti namnama. Ti stereotactic radiosurgery, sigun iti Los Angeles Times, “mangiturong iti sumagmamano nga apag-isu ti pannakaipamaysana a silnag iti radiasion iti bukol a puntiria, isu a mangpapatay iti dayta.” Ti dadduma iti utek, bangabanga, ken kudil agtalinaedda a saan a naapektaran daytoy a pamay-an a di maop-opera. Nupay kasta, di mausar daytoy kadagiti dadduma nga organo malaksid ti utek ket saan nga epektibo kadagiti tumor a nasuroken a 3.5 centimetros ti diametrona. Nupay kasta, “daytoy pudno a nakaskasdaaw a kapanunotan,” kuna ni Dr. Michael L. J. Apuzzo, propesor iti Neurological Surgery idiay University of Southern California School of Medicine.
Makidangadang ti China iti Kinailliterado
Nakaaramid ti China ti nakaskasdaaw nga irarang-ay iti 40-tawen a pannakidangadangna iti kinailliterado, ngem di pay nalpas ti panagrang-ayna. Idi 1949 80 porsiento kadagiti tattao nga Insik ti di makabasa; itan bimmaban ti bilang agingga iti dandani 20 porsiento, ipadamag ti China Today. Kaskasdi, iti maysa a pagilian a dandanin 1.2 ribo a milion, daytat’ nagdakkelan pay laeng a bilang. Pattapattaen ti China Today nga adda 220 milion nga illiterado wenno agarup illiterado a tattao iti pagilian; tinawen ti sabali manen a 2 milion a tin-edyer a di unay makabasa ken makasurat ti makagteng iti edad a 15. Gapuna, ti gobierno nangiyuswat iti sangapulo-tawen a programa a mangisuro iti agarup uppat a milion nga illiterado nga agbasa ken agsurat iti tinawen.
Nakabasol a Siruhano
“Daytat’ maysa a sentensia a nairanta a mangpataud iti riribuk iti lubong ti medisina,” kinuna ti La Repubblica. Iti damdamo unay idiay Italia, maysa a siruhano ti nasarakan a nakabasol iti panangpapatay. Isut’ napabasol a nangpapatay iti maysa a baket babaen ti panangaramidna iti nakarisrisgo nga operasion a dina impalubos. Ti sentensia ti korte idiay Florence kinunana a ti siruhano inaramidna ti operasion “idinto a saan a kasapulan ken uray no agkedked ti pasiente iti kasta a kita ti operasion.” Saan nga inawat ti korte ti panagrason dagiti abogado ti depensa a nagkuna a ti pasiente serioso ti kasasaadna a ti operasion ket saan a mabalin nga itantan, ngem inawatna ti argumento iti mangbisbista ken dagiti abogado ti nagdarum. Imbatayda dagiti argumentoda iti “anamong ti pasiente,” “a no awan dayta amin nga operasion ket di nainkalintegan,” ket tunggal sugat ti scalpel “katupag ti panangbagsol,” kuna ti La Repubblica. “Kunaen ti ukom a ti laeng pasiente ti addaan kalintegan a mangpili iti maaramid iti bagina ken ti pagtungpalanna.”
Marigatan nga Agtutubo
“Ad-adda nga agsagaba dagiti babbai ngem dagiti lallaki iti rigat iti inaldaw nga ar-aramid,” kuna ti Frankfurter Allgemeine Zeitung. Maysa nga uppat-tawen a panagadal kadagiti 1,700 nga agtutubo iti nagbaetan ti edad a 12 ken 17 a naaramid idiay University of Bielefeld, Alemania, impakitana nga iti sidong ti nakaro a pannakapilit, dagiti babbai ibaklayda dagiti pakadanaganda ket maapektaranda iti sakit ti ulo, panagnerbios, di pannakaturog, ken saksakit ti tian. Makuna a mapagballigian dagiti lallaki ti inaldaw a rigat babaen iti nagaspang a kababalin, babaen ti panagbalin a managpudpudot, agresibo, wenno naranggas. Sadino ti pagtaudan ti rigat? Manipud iti di nainkalintegan a nakangatngato a pananginanama dagiti nagannak, manipud iti bassiusit a pannakabigbig dagiti nagannak iti dayta manipud kadagiti tattao a kaedadda, manipud iti nakaro a panagkalikagum dagiti agusar ken ti apurado unay a tiempo iti panaglinglingay.
Rekord iti Kangato
Idi Oktubre 24, 1990, ti 52-años a Helen Stamataki nagballigi iti ibabaddekna iti 7-kilometros ti kangatona a tuktok ti bantay iti Himalayas a maawagan Tukutche Peak, isu a nangipasdek iti rekord para kadagiti Griego iti panaguli iti bantay, kuna ti diario ti Atenas a “TA NEA.” Imbagana nga isut’ umuna a babai a nangaramid itoy “nga awan ti tulong iti oksihena, maysa nga aramid nga ibilang dagiti managulit’ bantay a nakaro a makabannog, yantangay dagiti managuli mabalin nga agsagabada iti lumteg a selula (edema) ket matayda iti uneg ti sumagmamano nga oras.”
Dagiti Nabaybay-an a Kotse
“Idi parikut dagiti nabaybay-an a bisekleta, ngem itan dagiti nabaybay-an a kotse mangipapaay-dan iti pakarigatan,” inreklamo ti maysa nga opisial iti National Police Agency iti Japan. Agarup uppat a milion a kotse ti mabaybay-an iti intero a Japan iti tinawen, sigun iti maysa a pattapatta ti gobierno. Idi napalabas, dagiti makinkua iti kotse ilakoda dagiti daanen a kotseda iti managlako iti landok nga iskrap, ngem itan bayadandan dagiti managlako a mangikkat kadakuada. Iti panangilawlawagna no apay a maibelleng dagiti kotse, kuna ti The Daily Yomiuri a dagiti kompania a mangibelleng dida makita a napintas a negosio ti panagilako iti iskrap a kotse gapu iti agdama a nakaro a panagbaba ti presio iti landok nga iskrap. Ti polis, nupay kasta, agtigtignaydan. Nangrugidan a mangidarum kadagiti tattao a mangbaybay-a kadagiti kotse.
Alergik iti Spaghetti
Maysa nga Italiano iti sangaribo dina tagiragsaken iti mangan iti sangaplato nga spaghetti gapu ta “alergik iti pasta.” Wenno, imbes a kasta, sigun iti inaldaw a pagiwarnak iti Milan a Corriere della Sera, dagitoy piman a karkararua agsagsagabada iti sakit a maawagan sakit a celiac. Yantangay ti tinapay ken pasta ti kangrunaan a taraon dagiti Italiano, ti sakit agbalbalinen a parikut iti kagimongan. Kinapudnona, dagiti espesialista iti daytoy a tay-ak nagtitiponda iti maysa a kumperensia a naaramid idiay Roma idi napalabas a Nobiembre tapno pagsasaritaanda dagiti agasna. Ti sakit a celiac pataudenna ti agnanayon a di pannakaandur iti gluten, maysa a ramen iti trigo, sebada, rye, ken oats, ket balbaliwanna ti mucous membrane iti bagis.
Krisis iti Banko ti Dara Idiay India
“Dara: mangipaay kadi iti biag wenno mangikkat iti dayta?” inimtuod ti nabiit pay a bilang ti India Today iti maysa a report maipapan iti nakalkaldaang a kasasaad dagiti pribado a banko iti dara iti nasion. Ti Health Ministry iti India intudingna ti maysa a panagadal a nakasarak a nasurok a 70 porsiento iti dara a naala manipud kadagiti propesional nga agidondonar iti dara iti dayta a pagilian ti saan a nasubok a naimbag maipaay iti makapapatay a mikrobio iti HIV a mamataud iti AIDS. Nadlaw pay ti report ti narugit a kasasaad a nasaknap kadagiti adu a pribado a banko ti dara, isu a gumatang iti dara manipud kadagiti masaksakit ken napanglaw nga agidonar. Adu kadagitoy nga agidonar ti “alkoholiko wenno manangabuso ti droga,” wenno “addaan iti awan pilpilienna nga ugali iti sekso.” Gapuna ti India Today agsennaay a gapu iti “hepatitis, malaria, syphilis ken itan ti AIDS” a mabalin nga iyakar ti naidonar a dara, “ti panaggatang iti dara manipud iti ruar ket kasla panagay-ayam iti Russian roulette.”
Managusar Agannadkayo
“Bayat iti napalabas a dekada, dagiti ganansia a $150 bilion iti panaglako ti agas tinignayna ti baro a porma iti panangallilaw: dagiti droga saanda a pudno,” kuna ti Newsweek. “Pamiliar dagiti nagnagan,” ket dagitoy iramanna ti dadduma a kaaduan a malako nga ag-agas. “Dagiti pike kasda iti pudpudno, agingga kadagiti itiketa, polieto ti nangpataud ken ti selio iti kinadalus.” Ngem iti uneg dagitoy mabalin a naglaonda kadagiti makadangran a sustansia, kas iti pagtunaw iti industria, kusot, rugit, pulbo, ken narugit a danum. Masansan a nakapuyda ken nalaokan wenno naan-anay nga awan ti mamaayna. Ti resulta? “Ginasgasut no di rinibo a tattao ti matay,” kuna ti ekonomista iti salun-at a ni Susan Foster iti London School of Hygiene and Tropical Medicine. Dagiti doktor ken ospital mabalin a dida ammo a mairesitada ti agas. Dagiti pudno a managpataud marigatanda a mangsapul iti solusion. Dagiti droga masansan nga agtaudda kadagiti pagilian a di mangbigbig kadagiti internasional a patente ti droga. Gagangay, dagiti pudno a kompania ti droga siulimek a salimetmetanda ti parikut tapno liklikanda ti publisidad a mabalin a mangbutengto kadagiti tattao a gumatang iti produktoda.
Nainkalintegan a Panagbuteng?
Maibilang pay laeng ti panagbiahe babaen iti eroplano a katalgedan a pamay-an iti lugan. Kaskasdi, para kadagidiay nga addaan iti panagbuteng iti panagtayab, dagiti sumaganad nga estadistika maipapan iti panaginum ken panagtayab, a naipablaak iti Newsweek, mabalin a saan a nakaskasdaaw: “Nasurok a 10,000 kadagiti 675,500 a lisensiado a piloto iti E.U. ti addaan iti rekord iti panaginum-panagmaneho. Nasurok a 1,200 a piloto ti eroplano ti naagasan iti alkoholismo ken nagsublin iti trabaho iti napalabas a 15 a tawen. Adda iti nagbaetan ti 5 ken 10 porsiento iti pangkaaduan a piloto iti abiasion a matay iti pannakatnag ti eroplano iti tinawen ti addaan ti alkohol iti darada. Innem nga aksidente ti lugan ken taxi-ti-tangatang iti nagbaetan ti 1980 ken 1988 ti maigapu no maminsan iti panaginum ti piloto.”