Itataud ti Kolera—Inaldaw a Rekord ti West Africa

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay West Africa

DISIEMBRE: Maysa a baket ti umuna a biktima. Ti panagibleng ti umuna a sintomas, nadanum ken masansan. Kalpasanna addan ti panagbakuar. Agbetteden dagiti luppo ken tianna. Pimmartaken ti panagangesna ken narabaw, nagkuretreten ti kudilna, ket limneken dagiti matana. Uppat a pulo ket walo nga oras kalpasanna natayen.

Iti sumaganad nga aldaw, ti sabali manen a tao iti isu met laeng a balay ti nagsakit, kalpasanna sabali manen. Sumaganad, nagsakit dagiti kaarruba. Ti sakit nagparangen kadagiti asideg a barbario ken il-ili. Agpapada laeng ti estoria—panagibleng, panagbakuar, ken iti maikatlo a kaso, ipapatay.

Sinukimat ti Pasteur Institute ti sample ti ibleng ket pinatalgedanna ti kadadaksan a pagam-amkan dagiti eksperto ti medisina. Daytat’ sakit a nangsapliten iti 93 a nasnasion idi napalabas a 25 a tawtawen, maysa a sakit a makapapatay unay ta ti naganna laeng nakabutbutengen: kolera!

Iti kabisera iti maysa a daga ti Makinlaud nga Africa, nasaksiak ti dadduma kadagiti paspasamak iti itataud daytoy nakaam-amak a sakit. Ti sumaganad isu ti inaldaw a rekord dagiti paspasamak iti dayta a tawen.

“Di Masapul ti Agbuteng”

Pebrero 13: Iti sidong ti kumarkaro a sasao, maysa a diario ti addaan iti paulo iti umuna a panid: “Panagibleng: 70 ti Natayen ngem Bimmassiten ti Rigat.” Ipanamnama ti artikulo kadagiti managbasana a “di masapul ti agbuteng iti itataud iti kolera.”

Abril 25: Inimtuodko ni Dr. L. Bakka,a maysa a pediatrician ken pangulo iti programa ti nasion a Control of Diarrhoal Diseases, no pudno dagiti kankanayon a saosao maipapan iti kolera. “Pudnoda,” kunana. “Adda kolera ket nasaknapen. Kadagiti 13 a distrito, 10 ti addaan ti kolera.”

Inimtuodko ti panangbakuna iti kaaduan. “Dikam mangbakuna kadagiti tattao,” kunana. “Awan pagsayaatanna iti pananglapped wenno panangkontrol iti epidemia. Dagiti agdama a bakuna epektiboda laeng iti tallo wenno innem a bulan.”

“Kayatmo a sawen saan a napateg dagiti bakuna a manglapped iti itataud?” inimtuodko.

“Saan, Ti World Health Organization ti nangibaga iti dayta.”

“Nabakunaanka kadin?”

“Saan pay. Ket nakapanakon kadagiti adu a lugar nga addaan kolera, ket inagasakon dagiti adu a pasiente ti kolera.”

Inlawlawag ni Bakka a ti kolera ket patauden ti maysa a kita iti bakteria, a sumrek iti bagi babaen iti namulitan a taraon ken danum. Aguurnong dagiti bakteria iti bagis, ket umaduda ken mangpataudda iti makasabidong a sustansia a mangpataud iti panagibleng ken panagbakuar. Dagitoy a bakteria mabalin a makapanda iti danum wenno taraon a namulitan dagiti di naugasan nga im-ima—ket maiyakar ti sakit.

Itudo ti doktor ti ngiwatna. “Ti napateg isu ti iserrek ditoy,” kunana. Makuna a: “Makanmo ken mainummo ti kolera, ngem dika maakaran iti kolera!”

Makagtengto met kadi iti kabisera ti sakit? “Adda sadiayen,” kuna ni Bakka. “Nangawatkami iti lima a kaso iti ospital itatta.”

Mayo 7: Ti nakapuspuseken nga ospital di nakabalan a mangsaranget iti epidemia ti kolera. Nailasin dagiti pasiente ti kolera iti maysa a dakkel a kuarto a semento ti daplatna ken maymaysa a bentilador iti bubida. Nakaad-adayu dagiti kubita nga usaren gapuna dagiti ibleng ti makolekta kadagiti bedpans ken plastik a timba, ket kalpasanna madisimpekta sakbay a maibelleng. Addan 12 a pasiente—lallaki, babbai, ken 2 nga ubbing. Aminda kasla nabannogan ken nakapuy.

Dagiti agsakit agiddada kadagiti bangko a kayo. Awan dagiti kama, awan dagiti taraon iti ospital, awan dagiti pribado a kuarto. Ngem, awan ti agrekreklamo. Maipaay ti biag kadagitoy a nakuttongen a biktima, biag iti porma ti maysa-litro a plastik a supot a namarkaan “Ringer’s Lactate.” Daytat’ solusion a maipakan babaen iti urat.

Naammuak a ti kolera mamapatay babaen ti pannakamaga. Mapukaw dagiti nasken a pluido ti bagi ken dagiti nasken a mineral babaen iti panagbakuar ken panagibleng, mamagaan ti bagi ti tao ket matayen. Dagiti maipatedted a lactate agserbi a mangisubli, wenno mangsukat, kadagitoy a pluido iti sumagmamano nga aldaw. Ti droga a tetracycline patayenna ti bakteria ket paababaenna ti kapaut ti sakit.

Adtoyen ti Damag

Mayo 29: Ti Briton a brodkas ti radio dagiti damdamag ti nangipadamag a ti kolera pinapataynan ti 300 agingga iti 600 a tattao iti isuamin a pagilian. Ammok ti maysa kadakuada. Idi pimmanaw ti ama nga agtrabaho, siraragsak nga agay-ay-ayam ti anakna a lalaki. Idi nagawiden iti rabii, natayen ti ubing a lalaki.

Iti daytoy a malem ti lokal a sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova inkeddengda ti mangipatulod iti impormasion iti tunggal kongregasion iti pagilian, nga ilawlawagda no kasano ti agannad iti sakit.

Hunio 2: Dagiti kama a naabbungan kadagiti plastik naipandan iti kuarto dagiti agsakit ti kolera. Sumangpet ti sangadosena a baro a pasiente iti inaldaw. Dagidiay a simmangpet nga awan puotnan ket di makainum ti solusion nga ORS (Oral Rehydration Salts) mayalisonanda iti lactate, masansan tallo wenno uppat a litro iti umuna nga oras.b Kalpasan ti maysa wenno dua nga aldaw, maparuardan. Dagiti saan unay a nakaro a kaso maikkanda iti ORS ket mapagawiddan kalpasan ti sumagmamano nga oras.

Dimteng dagiti adu a suplay iti Ringer’s lactate ken ORS iti pagilian ket naipanda a dagus kadagiti sentro ti salun-at kadagiti probinsia, a sadiay ad-adu ti kasapulan ngem kadagiti siudad. Nasurok a 600,000 a pakete iti ORS ti naiwarasen. Mangipapaay ti gobierno kadagiti lugan a mangibiahe kadagiti grupo ti mangngagas ken suplay kadagiti lugar a pakasapulan. Ti brodkas ti radio ken dagiti polieto pakaammuanda ti publiko no kasanot’ panangliklikda iti pannakaala ti sakit ken no aniat’ aramidenda no agparang dagiti pagilasinan. Dagiti kotse nga agrikrikurida iti kabisera addaanda iti kasta met laeng a mensahe.

Hunio 10: Immadu agingga iti 71 dagiti naawat iti kuarto dagiti agsakit ti kolera. Sangapulo ket lima a nars ti addan a kameng ti klinika. Makipagtrabaho dagiti kakabagian dagiti pasiente kadakuada a mangaywan iti agsakit. Napno ti kuarto—dua iti maysa a kama. Dadduma a pasiente ti agidda iti daplat.

Sumangpet dagiti tattao a nakabaklay kadagiti masakitda. Daddumat’ nagna iti adu a milias ket narusepdan iti ibleng. Agpakaasi ti matmatada: ‘Maispalyo kadi ti biag ti anakko . . . ti kabsatko a lalaki . . . ti inak?’

Hunio 21: Kuna ti maysa a padamag: “Ti Ministry of Health . . . kayatna nga ipanamnama iti kaaduan a publiko nga awan ti pagamkan wenno pagammangawan.” Kaskasdi agamak dagiti tattao! Addada damag a maiduldulin dagiti Ringer’s lactate. Agsingir dagiti taxi ti nangato a pasahe a mangipan kadagiti pasiente iti ospital—no ipanda pay ida. Dagiti ubbing a mapan ageskuela a lumabas iti klinika dagiti agsakit ti kolera apputenda dagiti ngiwat ken agongda. Simamaag nga agtomtomar dagiti dadduma a tao iti tetracycline iti inaldaw, a manginanamada a papanawenna ti sakit.

Nakisaritaak ken Alafia, maysa nga estudiante a nars idiay ospital. Isut’ nalawag a nakapungtot. “Maysa kadagiti kusinero iti pagdagusanmi addaanen ti kolera!” kunana. “Dadduma a nars agbakbakasionda tapno maliklikanda ti panangtaming iti itataud ti sakit.”

Ngem saan nga amin dida kayat ti tumulong. Ni Susan Johnson ket maysa a babai a mangay-aywan idiay klinika dagiti agsakit ti kolera. Nupay isut’ gagangay a naragsak a tao, madlawen ti rigatna. Idi sumrekak iti kuarto, maysa a kabagian ti pasiente ti mangal-ala iti baso a papel nga ikaudna iti pagurnongan iti nadalus a danum. “Dika itaneb ta iman dita!” kuna ni Susan. “Ti narugit a danum isut’ mangisaknap itoy a sakit!” Kinitanak ket kinunana a napaay: “Basta dida laeng maawatan.”

Agtultuloy ti Pannakidangadang

Setiembre 1: Iti intero a pagilian, addan opisial a naipadamag a 10,200 a kaso, 796 nga ipapatay. Kaaduan a natay ket no dagiti pasiente dida naagasan wenno nabannayat ti pannakaipaay ti agas.

Kadagiti 3,341 a naawat iti klinika ditoy, 1 laeng kadagiti 93 ti natay. Kaaduan kadagitoy matmataydan idi naiserrekda. Daddumat’ awanen ti puotna gaput’ nakaro a pannakamaga. Iti dayta a punto pumaleten ti dara ken ngumisiten, ket kumbeten dagiti urat. Kas pamay-an ti emerhensia, mayalison ti Ringer’s lactate a direkta iti jugular vein (urat iti tengnged) wenno femoral artery (dakkel nga urat iti luppo).

Disiembre 30: Simmardengen ti itataud ti sakit. Adda 14,000 a tattao a nagsakit, ket 1,213 ti natay. Nakalkaldaang. Ammo dagiti doktor ti makagapu iti kolera, no kasano a maisaknap, ken no kasano ti mangispal iti biag dagiti biktima. Ngem saan pay a naparmek ti kolera. Ti kinaawan gaway ti tao a manglapped kadagita nga epidemia ipaganetgetna a naimbag ti padto ni Jesus a dagiti “angol” tandaanda dagitoy “maudi nga al-aldaw.”—Lucas 21:11; 2 Timoteo 3:1-5.

Impakitak ken Dr. S. Harding, maysa a kangrunaan a tao bayat daytoy nga epidemia, ti teksto ti Biblia idiay Isaias 33:24. Daytoy ipadtona ti tiempo inton “awanen ti agnaed nga agkuna: ‘Masakitak.’” Minatmatanna a naimbag ti bersikulo, kalpasanna kinunana: “No daytat’ kunaen ti Biblia, mabalin a pudno dayta.” Kinapudnona, pudno dayta! Ket anian a pannakabang-ar no matungpalton dayta a kari!

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 22]

No Mapasamak ti Kolera!

Ti danum nga inumen ti kangrunaan a gapu iti impeksion iti kolera. Dagiti mikrobio iti kolera agtaudda iti ibleng ti tao ket makastrekda iti inumen a danum gapu iti nakurang a panagdaldalus. Ti pananginum ken panangiggem itoy namulitan a danum mabalin nga agbanag iti impeksion. Ti kangrunaan a sintomas ti kolera isut’ panagibleng. Daytoy ti mangpukaw iti adu unay a pluido, a masansan agbanag iti pannakapukaw iti puot ken ipapatay pay. Ti pananglapped ti impeksion iti kolera:

1. Uminum laeng iti naipaburek, nadalus, wenno naagasan a danum.

3. Kalubanyo ti taraon tapno di ngilawen.

4. Ugasanyo dagiti naata a taraon iti nadalus wenno naagasan a danum.

[Picture Credit Line iti panid 21]

WHO photo by J. Abcede