Ti Pagbutbutngan Unay a Sakit Idi Maika-19 a Siglo

Idi 1854, rimsua manen iti London ti epidemia ti kolera—sakit ti tian nga addaan iti sintoma a panagtakki ken pannakaibus ti danum iti bagi. Makapadanag unay ti kapardas ti epekto ti sakit. Adu kadagidiay nasalun-at iti bigat ti natay karabiyanna. Awan ti ammo idi a pangagas iti dayta.

MAPAGBUTBUTNGAN unay dayta a sakit idi maika-19 a siglo, ken dida pay ammo ti makagapu iti dayta. Dadduma ti nangipagarup a ti kolera ket mayakar babaen ti pannakalang-ab iti nabangsit nga angot dagiti agruprupsa a banag. Adda panggapuanda a mangipapan iti kasta ta nakabuybuyok ti Karayan Thames iti London. Ti ngata nabangsit nga angin ti mangiwarwaras iti dayta a sakit?

Lima a tawen sakbayna, kinuna ti doktor a ni John Snow a ti kontaminado a danum, saan ket a ti nabangsit nga angin ti makagapu iti kolera. Patien met ti doktor a ni William Budd a ti kasla fungus a sibibiag a banag ti mangyak-akar iti dayta a sakit.

Kabayatan ti epidemia idi 1854, sinubok ni Snow ti teoriana babaen ti panangadalna iti kabibiag dagidiay nagkolera iti distrito ti Soho iti London. Pinampanunotna no ania ti nagpapadaanda. Nakaskasdaaw ti natakuatanna. Amin a nagkolera iti dayta a distrito ket nagsakdo iti inumenda iti maymaysa a poso a kontaminado gayam iti kolera manipud kadagiti rugit iti kasilias ken imburnal!a

Iti daydi met la a tawen, adda napateg a natakuatan iti medisina. Iti maysa a pablaak, ti Italiano a sientista a ni Filippo Pacini dineskribirna ti sibibiag nga organismo a pakaigapuan ti kolera. Ngem saan nga inkankano ti kaaduan ti resulta dagiti panagsirarak da Pacini, Snow, ken Budd. Nagtultuloy ti epidemia ti kolera agingga idi 1858.

“Nakabuybuyok nga Angot”

Nagbuntog ti Parliamento a mangisayangkat iti pannakaaramid dagiti baro nga imburnal a pagayusan tapno madalusan ti Thames. Ngem gapu iti kasta unay a pudot idi kalgaw ti 1858, napilitanda a nangasikaso iti dayta. Nakabuybuyoken ti karayan nga agay-ayus iti asideg ti House of Commons (Kongreso) nga uray la nangikabil payen dagiti politiko kadagiti kurtina a binasada iti disinfectant tapno madisimular ti nabangsit nga angot. Nadagdag ti Parliamento a nagtignay gapu iti inawaganda a Nakabuybuyok nga Angot. Iti las-ud ti 18 nga aldaw, naibilin ti pannakaaramid dagiti baro nga imburnal a pagayusan ti rugit.

Tapno dagiti rugit ket saan a mayayus iti karayan, adda naaramid a dadakkel nga abut ken kanal a pakaurnongan dagita. Kalpasanna, maipaayus dagiti rugit iti daya ti London ket sadiay a mayanudda iti baybay no agatab. Nagsayaat dagiti resulta dayta. Idi konektadon ti amin a paset ti London iti dayta a baro a sistema, nagpatinggan ti epidemia ti kolera.

Ita, ti kolera ket siguradon a maigapu iti kontaminado a danum wenno taraon, saan nga iti nabuyok nga angin. Nabatad met a tapno maliklikan dayta, nasken ti kinadalus.

Linteg Sakbay Dayta a Tiempo

Rinibu a tawen sakbay a napasamak ti epidemia ti kolera iti London, indauluan ni Moises ti iruruar dagiti Israelita manipud idiay Egipto. Nupay iti let-ang ti Sinai ti nagyananda iti 40 a tawen, saan a napasaran dagiti Israelita ti aniaman nga epidemia a kas iti kolera. Apay?

Naibilin iti nasion nga ikalida dagiti iblengda iti adayo ti kampo tapno saan a makontaminaran ti pagnanaedanda ken dagiti pagal-alaanda iti danum. Kastoy ti bilin a nailanad iti Biblia iti Deuteronomio 23:12, 13:

“Masapul nga adda disso iti ruar ti kampo a mabalinyo a pagkasilyasan. Kas paset ti aruatenyo, mangitugotkayo iti pagkaliyo iti abut no umiblengkayo; kalpasanna, gaburanyo met laeng ti rugityo.”—“Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia.”

Gapu iti dayta a simple a bilin, naliklikan dagiti Israelita ti saksakit a nangapektar kadagiti kabangibangda a nasion. Ti kasta met laeng a kinamanagdaldalus ti nangsalbar iti adu a biag kadagiti kallabes a tiempo.b Usigem daytoy a pagarigan.

“Awan a Pulos ti Epidemia a Napadasanmi”

Idi dekada 1970, adu a Saksi ni Jehova ti pimmanaw idiay Malawi gapu iti nakaro a pannakaidadanesda. Nagkamangda iti kabangibang a Mozambique. Nasurok a 30,000 a lallaki, babbai, ken ubbing ti nagtaeng iti 10 a kampo a pagkamangan. Kas pagaammon, kadawyan kadagiti kampo a pagkamangan ti panagwaras dagiti sakit gapu iti narugit a danum. Komusta dagiti Saksi kadagita a kasasaad?

Ni Lemon Kabwazi ken ti 17,000 a dadduma pay ket nagnaed iti kadakkelan a kampo idiay Mlangeni. Malagipna: “Kanayon a nadalus ti kampo. Nagkalikami kadagiti abut a pagiblengan iti ruar ti kampo, ket awan ti napalubosan a mangaramid iti bukodna a kasta nga abut iti uneg. Nagkalikami met kadagiti pagbasuraan nga abut iti ruar ti kampo. Nagboluntario ti dadduma a mangtarawidwid iti kinadalus iti amin nga aspeto, a pakairamanan ti panangsigurado iti kinadalus ti danum nga aggapu kadagiti bubon a nakali iti sabali a paset iti ruar ti kampo. Nupay nailet ti kampomi, sinurotmi ti pagannurotan ti Biblia maipapan iti kinadalus isu nga awan a pulos ti epidemia a napadasanmi ken awan a pulos ti nagkolera.”

Nakalkaldaang ta iti dadduma a paset ti lubong, adu pay la a pagtaengan ti awanan iti umiso a sistema ti pagayusan dagiti rugit. Gapu kadagiti sakit nga iyakar dagiti ibleng, matmatay ti agarup 5,000 nga ubbing iti inaldaw.

Mabalin a maliklikan ti kolera ken dagiti umasping a sakit. Adda met nasayaat a resulta dagiti panagregget ti tao a pagtalinaeden a nadalus ti aglawlaw. Ngem mangipapaay ti Biblia iti namnama nga iti asidegen a masanguanan, mapukawton ti amin a sakit. Kuna ti Apocalipsis 21:4 nga iti sidong ti panagturay ti Pagarian ti Dios, “awanton ni patay, awanto metten ti panagleddaang wenno panagsangit wenno ut-ot.” Ikarkari ti Biblia nga iti dayta a tiempo, “Awanto ti agtataeng nga agkuna: ‘Masakitak.’”—Isaias 33:24.

Para iti kanayonan a pannakaammo maipapan kadagiti aramiden ti Pagarian ti Dios agpaay iti sangatauan, kitaem ti Kapitulo 3 ken 8 ti libro nga Ania a Talaga ti Isursuro ti Biblia? nga impablaak dagiti Saksi ni Jehova.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 21]

Ti Karayan Thames nga agay-ayus iti London ket kontaminado iti kolera manipud kadagiti rugit dagiti kasilias ken imburnal, kas makita iti adu a ladawan kadaydi a panawen

[Ladawan iti panid 22]

Nasurok a 30,000 a lallaki, babbai, ken ubbing ti nagtaeng iti 10 a kampo a pagkamangan idiay Mozambique, a napagtalinaed a nadalus

[Picture Credit Lines iti panid 20]

Death on Thames: © Mary Evans Picture Library; mapa: University of Texas Libraries