Ti Karayan Thames—Naisangsangayan a Tawid ti England

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRITANIA

Ti karayan Thames​—a naganen dagiti taga-Britania iti Old Father Thames​—agubbog iti uppat a baresbes iti napintas a Cotswold Hills iti makintengnga nga abagatan ti England. Bayat nga agsikkosikko iti 350 a kilometro nga agpadaya, makitipon iti dadduma pay a karayan agingga a makadanon iti sabangan nga agarup 29 a kilometro ti kaakabana iti Amianan a Baybay. Nakaay-ayat nga estoria no kasano nga inapektaran daytoy a karayan ti pakasaritaan dagiti Ingles.

NI Julius Caesar indauluanna ti damo nga iraraut dagiti Romano iti England idi agarup 55 K.K.P. Idi nagsubli iti simmaganad a tawen, nalapdan ti irarautna gapu iti karayan a pinanagananna iti Tamesis, nga isu ti Thames. Nagbanaganna, ti emperador ti Roma a ni Claudius ti rimmaut iti pagilian 90 a tawen kalpasanna.

Iti dayta a tiempo, addada baresbes iti agsumbangir ti Thames, ngem idi agangay, dagiti buyot ti Roma nagaramidda iti rangtay a kayo iti kaadaywan a surong a pakadanonan ti atab nga agarup 50 a kilometro manipud sabangan. Iti amianan a takdang ti karayan, nagaramidda iti sangladan a pinanagananda iti Londinium.a

Iti simmaganad nga uppat a siglo, insaknap dagiti Romano ti panagnegosioda iti dadduma a paset ti Europa sa nagangkatda iti nagngingina a tagilako manipud iti Mediteraneo​—agraman dagiti tabla manipud Lebanon. Babaen iti Thames, imbiaheda met idiay London dagiti tagilakoda manipud kadagiti nasulinek a lugar, isu a ti siudad, nga addaan kadagiti kalsada nga aggapu iti maymaysa a lugar sa agwaras a kasla raya iti dadduma a paset, ti nagbalin idi agangay a napateg a sentro ti komersio.

Impluensia ni William a Konkistador

Kalpasan a narbek ti Imperio ti Roma, dagiti soldado ti Roma pinanawanda ti Britania idi 410 K.P., isu a nagin-inut a nabaybay-an ti London ken ti negosio iti igid ti Thames. Nakoronaan ti ar-ari ti Anglo-Saxon idiay Kingston​—maysa a lugar a 19 a kilometro iti surong manipud London a sadiay, nalaka a ballasiwen ti Thames​—agingga idi maika-11 a siglo idi rinaut ni William a Konkistador ti Normandy. Kalpasan ti koronasionna idiay Westminster idi 1066, imbangonna ti Torre ti London iti uneg dagiti pader ti siudad dagiti Romano tapno maiturayan ken mapalawada ti panagnegosio ken makontrolda ti sangladan. Rimmang-ay manen ti panagnegosio, isu nga immadu ti umili ti London iti agarup 30,000.

Nagibangon met ni William a Konkistador iti sarikedked iti ngatuen ti nagdakkel a tisa a bato agarup 35 a kilometro iti laud ti London, iti pagaammo itan a Windsor. Dayta ti nangsukat iti naarian a pagtaengan dagiti Saxon ket manipud iti dayta, matannawagan ti maysa a tao ti ballasiw ti Thames. Naibangon ti Windsor Castle gapu iti adu a nainayon ken natarimaan, isu a popular latta dayta kas maysa kadagiti kalatakan a pagpasiaran dagiti turista iti Britania.

Nairingpas idi tawen 1209 ti 30 a tawen a proyekto​—maysa a rangtay a bato iti dammang ti Thames idiay London​—maysa kadagiti kaunaan a kita ti rangtay iti Europa. Daytoy nagpaiduma nga estruktura, nga iti makinngato a pasetna ti nakaibangonan dagiti tiendaan, balbalay, ken maysa a kapilia, ket addaan iti dua a rangtay a mabalin a maipangato ken maipababa, ken torre idiay Southwark, iti makin-abagatan a deppaarna, tapno pangdepensa.

Ni Ari John iti England (1167-1216) inanamonganna ti nalatak a Magna Carta-na idi 1215 idiay Runnymede, iti Thames nga asideg iti Windsor. Babaen iti daytoy a pammilin, napilitan a mangpatalged saan laeng nga iti wayawaya dagiti sibilian nga Ingles no di ket nangnangruna iti wayawaya ti siudad ti London ken iti wayawaya ti komersio agpaay kadagiti sangladan ken negosiantena.

Nakatulong ti Thames iti Irarang-ay

Kadagiti naglabas a simmaruno a siglo, rimmang-ay ti komersio iti Thames. Idi agangay, immadun ti agdaliasat iti karayan gapu iti rumangrang-ay a negosio. Dua a gasut a tawenen ti napalabas, 600 a barko laeng ti malaon dagiti pier ti Thames, ngem nalabit agingga iti 1,775 nga aglaylayag a barko ti agur-uray kadagiti sangladan tapno mangidiskarga ti kargamentoda. Gapu iti kasta a kinaadu, kimmaro ti problema iti panagtakaw. No rabii, mapan putden dagiti mannanakaw ti kadena dagiti barko wenno lantsa tapno takawanda dagitoy. Nagbanaganna, nakategged dagiti tattao nga addaan iti barangay babaen ti panangibiaheda kadagiti kontrabando manipud kadagiti barko sada inlako dagitoy iti dadduma pay a lugar iti igid ti Thames. Tapno marisut daytoy a parikut, nangipasdek ti London iti kaunaan iti lubong a puersa ti polisia iti karayan. Adda pay laeng dayta agingga ita.

Nupay kasta, ad-adu ti kasapulan tapno mataming ti nagadu nga as-asikasuen dagiti pasilidad iti sangladan. Gapuna, kabayatan ti maika-19 a siglo, immanamong ti Parliamento dagiti Ingles a maibangon ti kadakkelan, napaderan, ken agkakanaig a sangladan iti lubong, iti takdang ti agsumbangir a paset ti karayan. Ti Surrey Commercial Docks, ti London Dock, ken ti pier ti West and East India ti immuna a nairingpas, idi rugrugi ti dekada 1800. Simmaruno ti Royal Victoria Dock idi 1855 ken ti kaduana a ti Royal Albert Dock, idi 1880.

Dua nga agama nga inheniero a da Marc I ken Isambard K. Brunel, pinagkonektarda ti agsumbangir a takdang ti Thames idi 1840 babaen ti panangaramidda iti kaunaan iti lubong nga usok iti uneg ti karayan. Ag-459 a kilometro ti kaatiddogna ken maus-usar pay laeng kas paset ti agkakanaig a riles ti tren iti uneg ti daga iti Greater London. Idi 1894, nairingpasen ti kabaruan nga ar-araken dagiti turista nga isu ti Tower Bridge. Adda aparato a mangipangato iti tengngana tapno adda espasio a 76 a metro a paglasatan ti dadakkel a barko iti tengnga ti dua a torrena. Ket no umulika iti dandani 300 a tukadna, madanonmo ti makinngato a pagnaan ket mabuyam ti nangayed nga igid ti karayan.

Idi maika-20 a siglo, makalaonen ti agkakanaig a pier ti London ti umad-adu a daddadakkel a barko a paandaren ti steam a mangsuplay iti tagilako agpaay iti siudad. Idi naibangon ti maudi a pier a naipasurot iti nagan ni Ari George V idi 1921, nagbalin ti London a “kadakkelan ken kabaknangan a pier iti lubong.”

Karayan nga Ayan Dagiti Palasio, Kastilio, ken Nakaangayan Dagiti Naarian nga Okasion

Kabayatan ti irarang-ay ti London, naalas pay laeng ken saan a naaspalto dagiti kalsadana. Masansan a di mapagdaliasatan no tiempo ti lam-ek. Ti Thames ti kapartakan ken praktikal unay a pagdaliasatan. Iti panaglabas ti adu a tawen, immadu ti agdaldaliasat iti dayta. Gagangay nga ipukkaw dagiti bangkero iti Thames ti “Gaud!” bayat nga agaaripunoda iti sang-atan ken salogan ti karayan tapno iyawisda kadagiti pasahero a bagkatenda ida nga iyulog wenno iyuli wenno ilugan nga agdaliasat iti karayan wenno kadagiti waig wenno kadagiti karayan Fleet ken Walbrook, nga ita ket nagaburanen iti uneg dagiti lansangan ti London a nakaipasurotan iti naganda.

Idi agangay, ti London ket nagbalin a kaasping unay ti Venice, a ti adu a nangayed a palasiona ket addaan kadagiti agdan nga agturong iti karayan. Nagbalin nga uso ti panagnaed ti naarian a pamilia iti igid ti karayan Thames. Mapaneknekan dayta gapu iti kaadda dagiti palasio idiay Greenwich, Whitehall, ken Westminster. Umasping iti dayta, ti Hampton Court ti pagnanaedan dagiti ari ken reyna iti England idinto ta naarian a pagtaengan agingga ita ti Windsor Castle iti surong.

Idi 1717, pinutar ni George Frideric Handel ti “Water Music” tapno maay-ayona ni Ari George I idi nagpiknik a kadua ti pamiliana iti dayta a karayan. Ti lantsa ti ari ket kinuyog ti “Nagadu a Barangay, ta no ar-arigen, kasla napumpunno ti intero a Karayan,” sigun iti maysa a periodiko idi a tiempo. Ti lantsa a kaabay ti lantsa ti ari ti nagluganan iti 50 a musiko, a namitlo a nangtokar iti pinutar ni Handel bayat a nagpasurongda iti walo a kilometro manipud Westminster agingga iti Chelsea.

Karayan a Pagraragsakan ken Pagpalpaliwaan

Sakbay a naibangon ti Westminster Bridge idi dekada 1740, maballasiw laeng ti Thames no magnaka iti London Bridge a napapintas idi agangay ken nasukatan kamaudiananna idi dekada 1820. Dagiti pier a mangsupsuportar iti 19 nga arko ti orihinal a bato nga estruktura ti dakkel a nangbangen iti panagayus ti karayan. Nagbanaganna, kabayatan ti 600 a tawen wenno nasursurok pay a kaadda ti karayan, naminwalon a naabbungotan iti niebe ti Thames. No mapasamak daytoy, maangay sadiay ti dadakkel a “frost fair” ti adu a paay-ayam. Malitson dagiti baka, ket mabalin a makitam ti naarian a pamilia a mangmangan sadiay. Adu ti magagaran a gumatang kadagiti libro ken abalbalay nga addaan iti etiketa a “nagatang idiay Thames.” Naimaldit dagiti babassit a periodiko ken uray dagiti papel a nakaisuratan ti Amami kadagiti pagimprentaan a naisaad iti karayan a nagbalin a kaniebian!

Iti moderno a tiempo, ti University Boat Race, a salip dagiti unibersidad ti Oxford ken Cambridge, ti nagbalin a tinawen nga okasion kada primavera. Aglilinia dagiti bunggoy kadagiti sangladan ti Thames iti nagbaetan ti Putney ken Mortlake tapno suportaranda dagiti agsasalip a walo a tripulante iti tunggal bilog bayat a daliasaten dagitoy ti nasurok a pito a kilometro iti kurang a 20 a minuto. Naangay ti immuna a salip idi 1829 iti surong sadi Henley. Kalpasanna, nayakar ti pagayusanna iti nababbaba a paset ti karayan isu nga inisponsoran ti Henley ti bukodna a royal regatta, ti kabayaganen ken ti agdindinamag unay a salip ti panaggaud ti bilog iti Europa. Dayta ti mangatrakar kadagiti kalaingan a gumagaud iti lubong, babbai man ken lallaki, a makisalip nga aggaud iti agarup 1600 a metro. Daytoy a paay-ayam iti kalgaw ti limmataken a pasalip para iti amin nga agdadamo.

Sigun iti maysa a giya iti Britania, ti Thames “mangipaay iti nadumaduma a pagragsakan bayat nga agay-ayus dayta iti kadawyan nga away dagiti Ingles nga adda kadagiti nababa a katurturodan, kakaykaywan, tay-ak, mansion, napipintas a bario ken babassit nga ili. . . . Awan ti dalan a sumurot iti nawatiwat a paset ti pagayusanna ngem gagangay nga adda desdes. Isu a nupay mabalin a maay-ayo ti motorista iti buya ti karayan kadagiti ili a malabsanna, sa la maapresiar a naan-anay ti nalinak a kinapintas ti Thames no nakabarangay wenno magmagnaka iti igidna.”

Planom aya ti agpasiar ditoy England? Iwayaam ngarud ti agpasiar iti Thames ken ammuen ti sumagmamano a pakasaritaanna. Manipud iti kinapintas ti away nga ayan ti ubbogna agingga iti sabanganna nga aduan iti nadumaduma a kita ti lugan a tumpaw iti danum, nagadu ti makitam, aramidem, ken masursurom! Sigurado a magustuamto ti Karayan Thames.

[Footnote]

[Kahon iti panid 27]

LITERATURA KEN TI THAMES

Ni Jerome K. Jerome insalaysayna ti makapabang-ar nga atmospera ti Thames iti librona a Three Men in a Boat. Naisalaysay iti dayta ti panagbakasion ti tallo nga aggagayyem a nagpasurong iti karayan, manipud Hampton Court agingga iti Oxford a kadua ti asoda. Naisurat dayta idi 1889 ken naipatarus iti adu a lugar. Agingga ita, nalatak latta dayta a “nangato ti kalidadna a makapakatawa a sarsarita.”

Ti The Wind in the Willows ti sabali pay nga agdinamag a pakasaritaan, a tagtagiragsaken agpadpada dagiti nataengan ken ubbing. Idi 1908, pinutar dayta ni Kenneth Grahame, a nagnaed idiay Pangbourne, maysa nga ili iti Thames. Maysa dayta nga estoria maipapan iti animal a nagnaed iti takdang ti karayan wenno iti asidegna.

[Kahon/Ladawan iti panid 27]

TI ARI KONTRA TI THAMES

Ni Ari James I, a nagturay idi rugrugi ti maika-17 a siglo, nagkiddaw idi iti £20,000 iti Corporation of London. Idi nagkedked ti mayor iti siudad, namutbuteng ti ari: “Naan-anay nga ikisapka agraman ti siudadmo. Ikkatek dagiti kortek, ti Kortek a mismo, ken ti Parliamentok iti Winchester wenno iti Oxford, ket pagbalinek a langalang ti Westminster; isu a panunotem ti pagbanagamto!” Gapu iti daytoy, kinuna ti mayor: “Kanayon nga addanto makaliwliwa kadagiti negosiante iti London: apo ari saanyo a pulos a maala ti Thames.”

[Credit Line]

Manipud iti libro a Ridpath’s History of the World (Tomo VI)

[Dagiti Mapa iti panid 24]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

ENGLAND

London

Karayan Thames

[Credit Line]

Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 24, 25]

Big Ben ken dagiti opisina ti Parliamento, Westminster, London

[Ladawan iti panid 25]

London Bridge, a naaramid iti bato, 1756

[Credit Line]

Manipud iti libro nga Old and New London: A Narrative of Its History, Its People, and Its Places (Tomo II)

[Ladawan iti panid 26]

Daytoy a kitikit idi 1803 ti mangiladawan iti karayan Thames ken ti ginasut a barko a nagestasion iti pier

[Credit Line]

Corporation of London, London Metropolitan Archive

[Ladawan iti panid 26, 27]

Maysa a kitikit ti frost fair idi 1683

[Credit Line]

Manipud iti libro nga Old and New London: A Narrative of Its History, Its People, and Its Places (Tomo III)