Ti Dangadang Maipaay Kadagiti Lutlot ti Irlandia

Babaen iti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Irlandia

“NO DITAY agtignay, ken madagdagus, ti maysa a naidumduma a paset ti sibibiag a tawid ti lubong ket mabalin nga agpukawen iti agnanayon.” Daytat’ kinuna ti Briton a mannurat a ni Dr. David Bellamy. Ania kadi a tawid ti pampanunotenna? Dagiti bogs (lutlot) ti Irlandia, wenno peat lands (dimmagan a narupsa a mulmula).—Bellamy’s Ireland—The Wild Boglands.

Saan nga amin idiay Irlandia matmatanda dagiti boglands kas tawid. Iti napalabas, kinuna ni mannurat a Michael Viney, “ti bog umarngi ti kaipapananna iti rigat ken kapapanglawan a wagas ti panagbiag.” Itatta, sigun iti IPCC (Irish Peatland Conservation Council), adut’ mangpampanunot nga amin dagiti bog ket masapul a “makali, maikkat ti danumna ken mapagbalin a maysa a banag a namaga ken ‘ad-adut’ pakausaranna.’” Yantangay ti panagkali ken panangpamaga iti bog pataudenna ti napateg a sungrod ken mangtedda iti daga a nasayaat a matalon, apay a maseknan unay dagiti konserbasionista? Gapu ta matmatanda dagiti bog kas “naiduma nga ecosystem (mangsupsuportar agpadpada iti mula ken animal) a nabasa a daga.”

Dua a kangrunaan a kita ti bog ti agpegpeggad. Ti maysa ket maaw-awagan ti raised bogs ket ti sabali, maaw-awagan blanket bogs. Ti blanket bog, sigun ken ni Dr. David Bellamy, “abbungotanna ti nabasa a laud babaen ti sibibiag nga ules, maysa a banag a di makita kadagiti dadduma a paset ti daga.” Ania a talaga dagitoy dua a kita ti bog? Dagitoy kadi ket nakarkaro pay ngem ti basta manangparukma, manangallilaw a luglugar a pangkalian ti sungrod no panawen ti kalam-ekna? Rebbeng kadi a mapuoranda amin?

Dagiti Raised Bogs ken Blanket Bogs

Dagiti bogs ket dadakkel a gabsuon dagiti dimmagan a narupsa a mulmula (peat) nga addaan sibibiag nga abbungot a natnateng a buklen dagiti lumot, mulmula, ruruot, ken sabsabong. Dagiti raised bogs, kunada a, nangrugi a dumakkel rinibo a tawenen ti napalabas kadagiti luglugar a kas kadagiti narabaw a danaw. Matay dagiti natnateng ken lumnedda iti lansad, a sadiay agin-inutda a marupsa a mangporma iti peat (pitak). Dagitoy a bunton dagiti agruprupsa a mulmula ket mapempenda, matuontuon, agingga a di agbayag punnuendanton ti danaw. Dadduma a bunton dumakkelda agingga iti 12 metros.

Dagiti lumot ti bog agurnongda iti nabasa a gabsuon a rumkuas manipud danaw ken agbalin a kas espongha, a pagtalinaedenda a naitinep ti danum ti rabaw ti bog. Dagiti dadakkel a bunton dagitoy a lumot ti bog ket agsaknapda nga agpangato ken agpasikigan a mangpataud iti nagbakkug a bog. “Ti nagbakkug a rabaw ti raised bog,” kuna ni David Bellamy, “ket kasla dadakkel a tedted ti danum a tengtenglen ti suson dagiti natayen, di pay unay narupsa a tedda dagiti mulmula, a napagdedekket babaen iti sibibiag nga abbungot a narupsa a mulmula.”

Dagiti blanket bogs, iti kasumbangirna, dida kasapulan dagiti danaw tapno dumakkelda. Naalada dagiti danum a kasapulanda iti di agressat a panagtudo idiay maur-urnongan iti danum a paset ti pagilian—luglugar a sadiay agtudo iti di kumurang a 235 nga aldaw kada tawen a mangpataud iti nasursurok ngem 120 a sentimetro ti kaadalemna a tudo iti tinawen. Kinuna ni David Bellamy a ti blanket bog, nga addaan kauneg nga 6 a metro, ket maysa a natayag unay, “awan serserbina a gabsuon dagiti narupsa a naglalaok a bambanag . . . a kasta unay ti pannakaiyuperna iti danum.”

Idiay uneg, a ta, ti bog ket buklen dagiti suson iti natnateng a nagduduma ti tukad ti pannakarupsada. Idiay asideg ti rabaw, makitayo a silalawag ti tedda dagiti natay a mulmula iti nalukneng a kayumanggi a pitak. Iti lansad dagitoy narupsadan a nalitlitem, napalpalet a pitak a no aprusan ket kasla napino a semento.

Mabalin a di makaay-ayo ken di makaawis daytoy. Ngem dagiti bog, malaksid laeng ti panagbalinda a dadakkel a pagtaudan ti sungrod, addaanda met iti kabukbukodan a kinaimnas. Deskribiren ni Michael Viney ti blanket bog idiay laud ti Irlandia kas naibarikes iti bambantay a kasla dakkel a kayumanggi a lupot a naireppet iti aglikmut iti tumeng ti maysa a lakay. Intultuloyna: “No asitgan a kitaen ti lupot, masarakanyo a daytat’ inabel iti nangina nga abel, nalamuyot a lumot a nangisit ken natayengteng a berde, lichens a nabordaan iti balitok ken kolor rosas, naarkosan iti puntas a kolor dapo-a-berde.”—The IPCC Guide to Irish Peatlands.

Daytoy nabasa a napintas a daga ti kayat nga ipreserbar dagiti konserbasionista. Ti bog ket pagtaengan dagiti linaklaksa nga an-animal, a kas kadagiti tukak, dagiti tekka, dagiti liebre, dagiti tumatayab, ken dagiti nadumaduma nga insekto. Supsuportaranna dagiti adu a kita dagiti mulmula; naiwaraswaras a kapas ti bog, dagiti lirio ti danum, dagiti pitcher plants, pipewort, wintergreen, bog asphodel, ken dadduma pay a dinosdosena. Ti nagtimbukel ti bulongna a sundew ket maysa a di ninamnama nga agtubtubo iti bog. Daytat’ narawet iti lasag, tiliwenna dagiti insekto babaen iti napigket a bulbulongna ken in-inutenna ida a runawen.

Panagkali iti “Peat”

No agmanehokayo wenno, agsikkokayo, iti aniaman a daanen a kalsada ti bog iti Irlandia no primavera wenno kalgaw, makakitakayo pay laeng kadagiti lallaki ken babbai nga agkalkali iti peat, wenno turf, kas iti pangawagda. Us-usarenda pay laeng ti tradisional nga slane, maysa a naisangsangayan a pala nga akikid ti tademna a masansan nga addaan kanayonan a pangputed a naipakurus iti tadem tapno mabalinna a sukladen ti makinrabaw a ruruot ti turf iti maminsan laeng a panangiwa. Dagiti kumakali iwarsida daytoy makinrabaw a lapida dagiti ruruot tapno ibilagda iti init iti kalgaw ket kamaudiananna urnongenda ida a maipaay a sungrod no panawen ti kalam-ekna. Ti nabanglo a sayamusom ti mapupuoran a peat nayonanna ti rag-o ti panangtagiragsak ti pudot ti apuy iti nalamiis a rabii no kalam-ekna.

No kalien dagiti tattao ti peat iti kastoy a wagas, kasla da kadagiti kuton a nangraut iti maysa a dakkel a pagtagilakuan ti taraon. Uray ti kasta laeng a panagkali, nupay kasta, no mainayon iti ganuat a panangikabil kadagiti pagayusan ti danum iti daga, ket inin-inutna a binaliwan dagiti bog iti napalabasen a rinibribo a tawen. Ti pudpudno a peggad, nupay kasta, iti panagtalinaed dagiti bog ket dimteng idi napalabas a 40 a tawtawenen. Dayta ket idi a ti mannakabalin a makina a Bord na Móna ket kinalina ken kinurayna ti nakaad-adu a peat manipud kadagiti bogland.

Saan a nalaka ti mangikkat iti nakaad-adu a peat. Dagiti di pay nagaraw a bog ket addaan 95 porsiento a danum, ket kasapulanna ti di kumurang a lima a tawen nga agtultuloy a panangikkat iti danumna sakbay a ti nagsayaatan a pannakadiseniona a pagkali a makina ket makapagandar a sitatalged iti bog.

Apaman a nakalidan ti peat, saanda nga ibati nga ongaong ti daga. Dagiti agtuturay ikagumaanda a pagbalinen dagiti naabutan a bog a kas nabunga a talon. Nupay kasta, kaskasdi a kaipapanan daytoy a sangsanguen pay laeng dagiti bog ti pannakapukaw. Idiay Irlandia, nakurang a 5 a porsiento ti nabati kadagiti raised bogs a mabalin a mangitalimeng iti naturalesa. Saanen a kasla iti iraraut dagiti kuton iti maysa a pagtagilakuan ti taraon. Itan ti intero a pagtagilakuan ket ongaongen ken narban ti patakder.

Makalasatdanto Kadi?

Ammo dagiti konserbasionista a di praktikal ti panangiparit ti panagkali ti peat. Ti panangusar kadagita a nalaka a magun-odan a gubuayan ti enerhia ket maysa a nasayaat a rason. Ngem, maisaludsodda, rebbeng kadi a ti panangusar ket kaipapananna ti panangpukaw? Kastoy ti insaludsod ni Catherine O’Connell ti IPCC: “Kayattayo kadi a mapasamak kadagiti bogs nga ikuttayo ti napasamak iti Dodo?” Tiempo laeng ti makaibaga.

[Kahon iti panid 16]

Saan Laeng a ti Peat ti Italimeng dagiti Bogs iti Irlandia

Dagiti bagi dagiti tattao a nailumlum iti bogs wenno dagiti napapatay gaput’ ritual adu a siglon ti napalabas ket nakali manipud kadagiti bogs a nakaskasdaaw ti pannakaitalimengda. Kadawyan dagiti umili nga idulin dagiti mantikilia kadagiti bogs kas ti kaunaan a refrigerator. Masansan a masarakan dagiti managsuklad iti turf dagiti kayo a bariles a naglaon iti mantikilia a nailumlom idi iti peat a saanen a nakali pay. Dagiti napintas nga aritos a balitok, pirak, ken bronse ket nakali kadagiti luglugar a pagidulinan iti bogs, a sadiay naikabilda tapno mailemmeng manipud kadagiti manangraut a Vikings.

[Kahon iti panid 17]

Mabalin a Napeggad dagiti Bogs

Dagiti bogs ket mabalin a napeggadda a luglugar; dikay bumisita kadakuada nga agmaymaysa,” daytat’ impakdaar dagiti dadduma. Dagiti bogs ket makaallilaw a luglugar, aduan kadagiti kanal a pagruaran ti danum, pagayusan, ken waig. Dagiti tumtumpaw a bogs ket tumanorda kadagiti nauneg a danaw no ti ikamen dagiti peat ket maporma iti rabaw ti danaw. Aglugayog dagitoy no mapagnaan ket alun-unenda ti tao ken animal.

“Dagiti benneg ti peat kadagiti salug a luglugar mabalin a margaayda manipud iti kangrunaan a bogs ket agayusda nga agpababa a mangiduron kadagiti kaykayo ket dadaelenda dagiti balbalay a kas met laeng iti panagayus ti lava ti maysa a bulkan a dadaelenna dagiti isuamin a madalananna.”

[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

Makinngato kas iti panagrikos ti relo:

Naipempen a turf idiay Connemara, Irlandia

Di pay nagargaraw a bogland—manangparukma ken manangallilaw

Mannangan iti lasag, nagtimbukel ti bulongna a sundew

Natalged a pangisaadan iti umok ti curlew

[Credit Line

Dutch Foundation for Conservation of Irish Bogs

[Credit Line

Dr.R. F. Hammond, Teagasc, Irlandia (ngato ken makannawan a ngato)