Panangmatmat iti Lubong

Pannakaraut dagiti Simbaan

“Naibilang idi a santuario dagiti managlabsing-linteg, dagiti simbaan iti Britania napartaken ti panaglatakda a kadua ti organisasion dagiti kriminal,” kuna ti The Economist. Ita laengen ti napartak a panagadu dagiti mannanakaw, arsonista, ken manangdadael ti sanikua ti mangraraut kadagiti simbaan a mismo. Idi laeng 1990, ti sanikua ti simbaan nga Anglikano nagsagaba iti pukaw ken pannakadadael nga agarup $7.4 milion (£4.5m). Ti agdama a parikut, kuna ti The Economist, ket “dagiti propesional a gang dagiti mannanakaw kadagiti kadaanan a gameng, masansan a takawenda dagiti kadaanan a banag nga espisipiko a makalikaguman. Kaaduan a samsam ti mapan iti sabali a daga, a sadiay narigrigat a mapasubli ken nalaklaka a maitawtaw.” Nupay no dagiti banag a pirak a kukua ti simbaan naikabilda kadagiti pagidulinan, dagiti mannanakaw takawenda dagiti organ pipes, kahon ti kontribusion, pagituonan iti lungon, dagiti dekolor-a-sarming ti tawa, ken uray pay ti interamente a rikep ti ruangan. Dagiti natured a mannanakaw sumangpetda a nakakawes a kas opisial ket agtakawda “iti imatang a mismo dagiti makimismisa.” Kaaduan a simbaan ti nakatulbeken iti paset ti aldaw ket adda guardiana no malukatan ti ruangan. Dagiti kankanayon a mataktakawan a simbaan “nangibangondan iti sarming a pader iti asideg ti pagserkan, a limitaranda ti panagkararag dagiti bisita nga agparintumeng iti beranda nga agturong iti altar.” Kuna ti polieto ti siguridad iti polis, a mangipaay iti kababagas ti Apocalipsis 3:2: “Agsalukagka ket pabbaruem dagiti bambanag a natda pay.”

Makapapatay a Sanikua

“Ti maysa a paltog mangipaay iti tured iti maysa nga umili. Pagarupenna a nasalakniban, ngem inkabilna ti bagina iti peggad nga agbalin a kriminal,” kuna ti hepe ti polis a ni Nelson Silveira Guimarães iti São Paulo, Brazil, a sarsaritaenna ti maipapan kadagiti tao iti siudad nga agaw-awit iti paltog a maipaay a salaknib. “Ti kaaduan saanda a maiparbeng a maaddaan iti paltog,” kuna ni Robinson do Prado, maysa a polis nga imbestigador iti ili. “Dagitoy dagiti tattao a dida matngelan dagiti riknada a mangtaming kadagiti kasasaad a nakaro ti kinariribukna.” Nalaka laeng a mapukaw ti maysa ti panagteppelna kuna ti diario ti Brazil a Jornal da Tarde, “maysa a pannakagargari, maysa a supiat, di natngelan a tignay, ket ti siasinoman mabalin nga agbalin a biktima nga agturong iti panagbalin a mammapatay.”

Nangnangruna a pudno daytoy kadagiti ubbing. “Ti nalaka a pannakagun-od kadagiti paltog iti sadinoman idiay Estados Unidos nangiyeg kadagiti nakangatngato a bilang dagiti inaldaw a panagsango a makapapatay,” kuna ti U.S.News & World Report. “Nalawagen dagiti rason. Dagiti ubbing itatta saandan a pagamkan ti kinaranggas a kas idi, nalikmutdan kadagiti paltog ken kasta unayen ti panangpampanunotda kadagiti ladawan ti Rambo iti diario a mangpapatay no pagayatanna.”

Pananglapped iti Malaria

Ti maysa a manglapped nga addang mabalin a pabassitenna iti kasta unay ti ipapatay a patauden ti malaria. Maysa a panagadal a naaramid iti 73 a bario idiay The Gambia, West Africa, impakitana a no nasalakniban dagiti kama iti naikkan ti insektisidio a moskitero, ti ipapatay dagiti ubbing gapu iti malaria ket 70 porsiento a nababbaba ngem kadagiti bario a saan nga agusar iti moskitero. Yantangay dagiti lamok a mangiyakar iti sakit kumagatda a nangnangruna iti rabii, dagiti moskitero salaknibanda dagiti tao iti tiempo nga ad-adda a makagatda—no matmaturogda. Ti panangpugsit kadagiti moskitero iti insektisidio a permethrin pagbalinenna dagiti moskitero nga ad-adda nga epektibo, uray pay no dagitoy addaanda iti bassit a pisang. Sigun iti World Health Organization, ti malaria papatayenna ti dua a milion a tattao iti tinawen. Agarup 25 porsiento kadagiti biktima ti ubbing.

“Dadakkel a Simbaan”

“Maabrasakayo iti lubong dagiti ‘dadakkel a simbaan,’” kuna ti The Economist. “Addadan innem a simbaan nga Americano a mangaw-awis iti nasurok a 10,000 a tattao iti tunggal Domingo, ken 35 a mangawis iti agarup 5,000.” Ti First Baptist Church iti Hammond, Indiana, E.U.A., kunaenna nga addaan iti kadadakkelan a kongregasion—nasurok a 20,000 ti tumabuno iti serbisiona iti Domingo. Dandani amin a “dadakkel a simbaan” ket pundamentalista, a patienda ti pannakaagas gapu iti pammati ken ti panagsao kadagiti gangannaet a pagsasao, wenno dagitoy a dua. Dagiti ubbing ti nakaisentruanna. Ti simbaan idiay Hammond mangitukon met iti Little League baseball ken summer camp malaksid iti Sunday school. “Ti laeng kasapulan a mangibangon iti dakkel a simbaan isut’ nabileg a mensahe ti naimbag ken dakes, ti nalaing a mangaskasaba a nalaing iti organisasion ken ti maysa a dakkel nga auditorium,” kuna ti The Economist. “Para kadagiti aburido, di mannakilangen a taga away iti makintengnga a laud iti Estados Unidos, dagita a simbaan mangitukonda iti kadarato a bendision.”

Dagus a Panangitan-ok iti “Santo” nga Opus Dei

Ti Opus Dei, maysa a nalimed nga alta sosiedad iti uneg ti Iglesia Katolika, ket imbangon ni José María Escrivá de Balaguer idiay España idi 1928. Isut’ natay idi 1975, ket nanipud idin addan kampania dagiti manangsuportar iti Opus Dei a mangitan-ok kenkuana. Ti Catholic Herald iti London, iti sidong ti paulo a “Pannakaupay iti ‘Santo’ ti Opus Dei,” impadamagna ti tignay ti kardinal nga Español a ni Enrique Tarancon, dati nga arsobispo iti Madrid, ken ti Jesuita a ni Michael Campbell-Johnson maipapan iti “‘di mailawlawag’ a panagapura maipapan iti pamay-an ti pannakaitan-ok” ti nangibangon iti Opus Dei. Ti kasta a panagapura, kuna ti diario, naiduma iti nabannayat a pannakaitan-ok ni Cardinal Newman, isu a natay idi 1890, ken ni Papa Juan XXIII, isu a natay idi 1963. “Diak . . . kunaen nga isut’ maysa a mapagulidanan a tao,” kinuna ni Vladimir Felzmann, maysa a miembro ti Opus Dei a makaammo a personal ken ni Escrivá. “Iti adu a pamay-an isut’ naitan-ok iti di maitutop a tiempo. Ti saludsod ket: iti ania nga ulidan ti nakaitan-okanna?”

Ti Hepatitis ken Dagiti Panangisulbong

Ti hepatitis C, maysa a makapapatay a sakit ti dalem, nainayon iti umad-adu a listaan dagiti saksakit a mabalin a maiyakar babaen iti panangisulbong. Ti listaan iramanna met ti dadduma a porma ti hepatitis, AIDS, ken cytomegalovirus. Dagiti nasarakan, nga impablaak ti The New England Journal of Medicine, mabalin nga ilawlawagna no apay nga adda nakaad-adu a kaso iti napaut a sakit ti dalem kalpasan ti operasion a panangisulbong. Maysa a panagadal kadagiti 29 a pasiente ti panangisulbong nga immawat kadagiti organo kadagiti tattao nga addaan iti mikrobio ti hepatitis C impakitada a 14 ti nakapataud iti hepatitis C ket 6 ti natay. Marikna dagiti managsirarak nga, iti kaaduan a kaso, dagiti doktor dida koma ipalubos ti panangidonar dagiti tao nga addaan iti mikrobio ti hepatitis C kadagiti organo.

Inaramid-Tao a Karayan iti Libya

“Dagiti kamelio nga agbubunggoy a magna iti dalan manipud iti baresbes ti disierto iti makinlaud a Libya agingga iti siudad iti igid ti baybay iti Benghazi addaanda iti baro a pagipuntalan a mangigiya kadakuada,” kuna ti magasin a New Scientist. “Dagitoy kuyogen ida ti nasurok a 600 milias a tubo ti danum nga umdas a pangidalanan iti maysa a kotse.” Daytoy nga artipisial a karayan, a dandani kas iti kawatiwat iti Rhine, isut’ kadadakkelan a sibil a proyekto ti enhenieria iti lubong iti las-ud ti pito a tawen. Awitenna ti 2 milion metro kubiko a danum iti inaldaw manipud kadagiti bubon a iti uneg idiay Sirte agingga kadagiti talon iti igid ti baybay a bassiten ti gubuayan ti danumda manipud iti uneg ti daga. Uppat pay a paset iti naiplano a nagdakkelan a dalanen ti danum a lumasat idiay Lybia ti maibangonto pay. Kasta unay ti gatad ti panangiyakar itoy a danum manipud iti tukok ti Sahara. Iti dadduma a lugar mabomba ti danum a maiballasiw kadagiti turod a nasurok a 100 metros ti kangatona. Pagamkan dagiti enheniero nga iti las-ud ti 50 a tawen maatiananton dagiti bubon. Awagan ti espesialista ti danum a ni Tony Allen ti proyekto nga “arapaap ti nasion—ti panagreggetda a mangusar itoy a danum, isu a saanto a pulos a masukatan, maipaay iti agrikultura.”

Ad-adu dagiti Utot Ngem Tattao

Pattapattaen ti World Health Organization nga adda agarup 70 milion nga utot, wenno sumagmamano nga utot ti maipaay iti tunggal umili, idiay São Paulo, Brazil, impadamag ti diario a Jornal da Tarde. Kas banagna, idi nalayus ti siudad, gagangayen dagiti sakit a kas iti leptospirosis, maysa a sakit nga iyakar ti isbo dagiti utot. “No ti pannakidangadang a mangpukaw kadagiti utot agpannuray laeng iti sabidong, nalaka laeng a pukawen ida,” kuna ni Minekazu Matsuo, direktor iti Panangpabassit kadagiti Utot ken dagiti Agaw-awit-Sakit idiay São Paulo. Nupay kasta, no adu ti taraon ken danum, saan nga agkurri ti sabidong ta dagiti utot saanda a kanen dayta. Tapno mapukaw dagiti utot, kuna ni Matsuo, nasken nga ikkaten dagiti basura a pangpangananda.

Napanglawen ti Kasasaad

Dandani 34 milion nga Americano ti agbibiagen iti kinapanglaw, kuna ti U.S. Census Bureau. Daytoy ti damdamo nga iyaadu ti kinapanglaw iti las-ud ti pito a tawen, manipud 12.8 porsiento iti populasion idi 1989 agingga iti 13.5 porsiento idi 1990. Ti 1990 a depinasion iti kinapanglaw isu ti natgedan a $13,359 wenno basbassit pay para iti maysa a pamilia iti uppat. Dua a kakatlo kadagidiay adda iti babaen ti tukad ti kinapanglaw ti puraw, ngem dagiti nangisit, iti 32 porsiento, ti kangatuan ti kinapanglaw iti aniaman a rasa wenno etniko a grupo. Kadagiti ubbing, 1 iti 5 ti agbibiag iti baba ti beddeng ti kinapanglaw.

AIDS ken ti Panagpasuso

Dagiti inna nga addaan iti AIDS mabalin a maiyallatiwda ti sakit kadagiti annakda babaen iti panagpasuso iti kapartak nga adayu a nangatngato pay ngem ti mabalin a pagarupen, kuna dagiti managsirarak. Ti report, nga impablaak ti The New England Journal of Medicine, ket naibatay iti maysa a panagadal kadagiti inna idiay Kigali, kabisera iti nasion ti Central America a Rwanda. Nupay no ti gundaway a mabalin a maimpektaran dagiti ubbing ket agingga iti kangato a 50 porsiento, ti peggad iti ipapatay ti ubing manipud iti panangusar iti namulitan a danum iti panangaramid kadagiti gatas ti ubing ket nangatngato pay. Gapuna ti panagpasuso kadagitoy a lugar mairekomendar pay laeng. Saan nga amin a babbai nga addaan iti AIDS maiyakarda ti mikrobioda babaen iti gatasda, ket mabalin a ti nangato a kapartak ti pannakaiyakar ket gapu iti kinapudno a dagiti babbai a nakaibatayan iti panagadal ket immuna a nasukimaten nga addaan iti AIDS tallo a bulan wenno nasursurok pay kalpasan ti panagpasngay. Ad-adu ti mikrobio iti bagi no kaim-impektar pay laeng.