Kinakattigid—Pagdaksan Wenno Pagimbagan?

NO KATTIGIDKAYO, pakasikoranyo aya dayta gapu ta naidumakayo kadagiti kannawan a tattao? Pudno a basbassit dagiti kattigid, nupay narigat a masinunuo ti eksakto a bilangda. Mapattapatta nga agarup 1 inggat’ 30 porsiento ti kaadu dagiti kattigid a tattao. Ni Michael Barsley, a nangsukimat a naan-anay iti dayta a tema, insuratna iti librona a Left-Handed People: “Iti nagbaetan ti 1 por siento ken ti 30 por siento, nalawag nga adda la ketdi mapattapatta nga umiso a bilang, ngem awan indibidual nga estadistika ti sapasap a maawat. Mapattapatta nga 4 wenno 5 por siento ti mabalin nga adda iti sibilisado a demokrasia nga addaan nalawlawagan a kasasaad iti edukasion.” Kuna ti Encyclopedia International iti Grolier nga agarup 6 porsiento ti kaadu dagiti kattigid iti lubong. Ngem ti 5 wenno 6 porsiento iti populasion ti lubong ket agarup 300 a milion a tattao. Isu a saankay a naisangsangayan no maysakayo a kattigid. Mabalin a masuron ti kattigid a tao iti pamay-an ti pannakadisenio ti nakaad-adu nga alikamen idiay balay maipaay iti pagnam-ayan dagidiay kannawan. Kas pangarigan, ti cold-water tap ket kadawyan nga adda iti kannawan a paset ti lababo, gapu ta dayta ti tap a kaaduan a mausar. Dagiti dial ken kontrol ti TV ti kadawyan met a masarakan iti kannawan. Isu a dagiti kattigid nasken nga iballasiwda ti imada iti bagida no usarenda dagita a bambanag.

Aniat’ Makagapu iti Kinakattigid?

Apay a dagiti dadduma kattigid nga ima ti usarenda iti dandani amin nga aramidenda? Addada nagduduma a panangilawlawag. Isingasing dagiti panagadal a matawid dayta nga ugali, nupay ti aglawlaw ti ubing iti tawtawen ti panagdakkelna mabalin nga adda pakainaiganna iti pannakairuam ti kannawan wenno kattigid nga ima.

Timpuar ti sumagmamano a teoria iti panaglabas dagiti tawen. Ni Paul Broca, maika-19 a siglo a neurosurgeon a Pranses, nangidatag iti teoria a ti kattigid a tao ket maysa a ladawan ti kannawan a tao no iti panagtignay ti utek.

Pinalawa ti dadduma daytoy a teoria, a patienda nga agaplikar met dayta iti pisikal. Isu a kunada a ti puso ket masarakan iti kannawan a paset ti bagi ti kattigid a tao. Idi agangay pinaneknekan dagiti anatomo a saan a kasta. Nupay kasta, agparang nga adda nainget a pakainaigan ti pannakaurnos ti utek iti kinakattigid wenno kinakannawan, ket mangar-aramid dagiti neuroscientist iti ad-adu pay a panagsukimat maipapan dayta.

Ti utek nagkaduat’ bennegna, ket nanipud maika-19 a siglo, naawatanen a dagiti benneg wenno hemispero ti utek nagduma ti trabahoda. Isingasing ti panagsukimat a ti kattigid a benneg ti utek ti kaaduan a tattao isut’ sentro ti panagsao, panagkuenta, panagpanunot, ken dadduma pay a trabaho nga agkasapulan ti panangusig, ket ti kannawan a benneg kasla agiray iti musika ken arte. Dagidiay kattigid, nupay kasta, agparang a nagdudumada iti pamay-an ti panangurnos iti impormasion ken panangusar kadagiti dua a benneg.

Adda Kadi Panangidumduma?

Kadagiti nalawlawagan a dagdaga itatta, malaksid iti sagpaminsan a panangsutil, awan ti pudno a panangidumduma iti kattigid. Ngem saan a kanayon a kasta. Dadduma a pagilian dida pabus-oyan dagiti kattigid. Ti kattigid a panagsurat ket naiparit pay iti dadduma nga eskuelaan. Iti saan pay unay a nabayag addada nagannak ken mannursuro a nangigalut iti “di umiso” nga ima ti ubing iti bukotna tapno mapilitan a mangusar iti umiso nga imana.

Idi napalabas, ti naisigud a pananggura ti tao iti aniaman a naiduma ket pinarugso dagiti narelihiusuan a sarsarita. Naminsan kuna ti dadduma a ti Diablo ket kattigid, ngem ti Dios ket kannawan kano. Maipamatmat daytoy kadagiti adu a naipinta a ladawan a ginasut a tawen ti kadaandan. No matmatanyo dagita, paliiwenyo no ania nga ima ti naaramat iti panagkompas wenno panangiggem kadagiti bambanag. Ti kinakattigid naikuna met a maysa a pakailasinan ti panangkulam.

Dagita a sarsarita pulos a di suportaran ti Nasantuan a Biblia. Idi tiempo ti Biblia dagiti kattigid a lallaki kasta met dagiti kannawan inusar ida ti Dios a nangibanag iti pagayatanna. Maysa a pangarigan ti salaysay maipapan ken Ukom nga Aod. Gapu ta inrurumen ida ni Ari Eglon iti Moab, nagpasaranay dagiti Israelita iti Dios. Inaramat ni Jehova ni Aod a kattigid a nangpapatay iti nakaluklukmeg nga Ari Eglon, ket ti kinakattigid ni Aod ti namagballigi kenkuana.—Oc-ocom 3:15, 21.

Kasta met, addaan ti Israelita a tribo ti Benjamin kadagiti 700 a maingel a mannakigubat a pasig a kattigid ken mabigbigbigda gapu iti kinabatidoda nga agpallatibong. (Oc-ocom 20:16) Idi agangay, dagiti mannakigubat a makabael a mangaramat iti kattigid ken kannawan nga imada nga agpadpada nagserbida iti buyot ni Ari David. (1 Cronicas 12:2) Isu a siasinoman a mangidumduma kadagidiay kattigid ket ignorante.

Dikay Ipabpababa ti Bagiyo

Usigenyo met ti sumagmamano a gapuanan dagiti kattigid iti moderno a kagimongantayo. Adu kadakuada ti mabigbigbig iti tay-ak ti ay-ayam. Ni Babe Ruth, a naibilang a maysa kadagiti kalaingan pay laeng iti pakasaritaan ti baseball, ket maysa a kattigid, a kas ti adu a dadduma pay a managay-ayam iti baseball.

Iti ay-ayam a cricket adu met dagiti naballigi a kattigid, agpadpada iti panangibato iti bola ken iti panagpang-or. Iti maysa a pangsubok nga ay-ayam a cricket sadi Inglatera, ad-adu dagiti kattigid ngem dagiti kannawan a kameng iti bunggoy ti West Indies. Maysa kadagiti kalaingan nga atleta iti amin a benneg ti ay-ayam, ni Sir Gary Sobers iti West Indies, ket kattigid a mangpang-or ken mangibato iti bola.

Adu met dagiti kattigid a managay-ayam iti popular nga ay-ayam a fencing iti Olimpiada. Iti Olympic Games idi 1980, 3 kadagiti 4 a nangabak iti medalia a balitok iti fencing ket kattigidda.

Dadduma kadagiti nalatak a managpabuya iti moderno a panawen ti kattigidda. Ni Charles Chaplin, iti maysa kadagiti naballigi a sinena, kattigid nga ima ti pinagtokarna iti biolin. Dagiti dadduma isu da Harpo Marx ken ti adut’ sagudayna a ni Danny Kaye.

Iti lubong ti arte, nalabit awanen ti nalatlatak pay gapu iti kattigid a panagtrabahona malaksid ken Leonardo da Vinci. Nupay mapagduaduaan no nayanak a kattigid, agparang nga adda umdas a pammaneknek nga isut’ nagsurat ken nagpinta babaen ti kattigid nga imana, nupay usarenna met no kua ti kannawan nga imana.

Balingling a Panagsurat

Adda pakainaigan ti kinakattigid iti balingling a panagsurat, a dagiti letra ket balingling ti pannakaisuratda ken manipud kannawan nga agpakattigid. Inlawlawag ni Dr. Macdonald Critchley iti polietona a Mirror-Writing: “Ti balingling a panagsurat . . . kaipapananna ti kita ti panagsurat nga agpakattigid, uray dagiti letra ket balingling. Mabasa laeng ngarud ti naisurat no maisarang iti sarming; maysa a kadawyan a pangarigan ti balingling a panagsurat ti makita kadagiti marka iti likudan ti agsarut a papel.”

Nalawag a maitutop iti daytoy a kita ti panagsurat ti pluma a nairanta iti kattigid nga ima, isu a daytoy a makapainteres a porma ti panagsurat ket ar-aramiden ti dandani amin a kattigid. Maysa a report maipapan itoy ket mainaig iti maysa a soldado a napukol ti kannawan nga imana iti gubat. Idi kattigid nga ima ti inusarna, automatiko a balingling ti panagsuratna. Kasta ti panagsurat ti dadduma nga ubbing kadagiti letra a kas ti b, d, p, ken q no agsursuroda pay laeng nga agsurat.

Nalabit a ti kalatakan iti balingling a panagsurat iti tay-ak ti literatura isu ni Lewis Carroll, ti kattigid nga autor ti Alice in Wonderland. Mabalin a daytoy ti nagserbi nga inspirasion maipaay iti librona a Through the Looking Glass, nga isuamin ket baliktad, pasanud, wenno naisarang iti sarming.

Pagimbagan wenno Pagdaksan?

Isu a no maysakay a kattigid, dikay maupay ta iti kaaduan a lugar ad-adda a maawatandakayo ngem dagidiay padayo a kattigid idi napalabas. Itatta, adu nga aruaten, alikamen, ken bambanag idiay balay—kas dagiti getteng, abredor, pagukis iti patatas, ken kutsara ti parasimpa ti ladrilio—ti naisangrat kadakayo. Makagatangkayo pay iti fountain pen nga addaan naisangsangayan pannakasukogna a murdong a mangpanam-ay iti kattigid a panagsurat.

Di kasapulan ti agpadispensa gapu ta kattigidkayo. Mabalin a ti dadduma a tignayyo ket naparpartak ken ad-adda nga umiso ngem kadagidiay kannawan. Nalabit adda ik-ikutan a saguday ti kattigid nga imayo iti musika ken arte.

Ania ngarud ti konklusionyo? Ti panagbalin kadi a kattigid maysa a pagimbagan wenno pagdaksan iti kannawan a lubong? Nupay saan nga ibilang ti dadduma a maysa dayta a pagsayaatan, mapampaneknekanen nga awan pagdaksanna, ket no dadduma pagimbagan pay ketdi.