Babbai—Mararaemda Idiay Pagtaengan?

“Nakaam-amak dagiti agsasaruno a nakabutbuteng a pannakapapatay dagiti babbai. . . . Ket nupay nagduduma ti pamay-an ti ipapatayda, saan a nagduduma dagiti kasasaad: Kunaen ti policia ti Quebec [Canada] a tunggal babai ket pinatay ti immuna wenno agdama nga asawa wenno kaayan-ayatna. Ti dagupda, 21 a babbai idiay Quebec ti napapatay iti daytoy a tawen [1990], a biktima iti umad-adu a kinaranggas iti pagassawaan.”—Maclean’s, Oktubre 22, 1990.

TI KINARANGGAS iti pagtaengan, nga awagan ti dadduma a “nalidem a kasasaad ti biag ti pamilia,” apitenna ti nabingaybingay a pampamilia ken mangpataud kadagiti ubbing a tiritir ti panangmatmatda iti maiparbeng a panaglangen ti agassawa. Mabingay ti kinasungdo dagiti annak kadagiti nagannakda bayat a padasenda nga awaten no apay a ni nanangda ket malmaluen ni tatangda. (Mammano a maimtuod ti saludsod nga, apay a ni nanang naulpit ken ni tatang?) Ti bunga ti kinaranggas iti pagtaengan masansan nga iramanna dagiti annak a lallaki a dumakkelto met a manangmalo iti asawada. Ti naipasagepsep ni tatangda isut’ nakaro a parparikut iti isip ken ti personalidad. Ti publikasion ti NU a The World’s Women—1970-1990 kunaenna: “Ti panangranggas dagiti lallaki kadagiti babbai idiay pagtaengan maipagarup a saan unay a maipadpadamag a krimen—gapu ta matmatanda dayta a kinaranggas no dadduma a pagsagabaan, saan a krimen.” Kasanot’ kadakes ti panangabuso iti asawa idiay Estados Unidos? Kuna ti report ti Senado a naadaw iti napalabas nga artikulo: “Ti termino a ‘kinaranggas iti pagtaengan’ mabalin a kasla nalag-an, ngem ti deskribirenna a kababalin ket saan a natakneng. Dagiti estadistika mangiparangda iti nakaam-amak a ladawan iti kinakaro ti panangabuso iti asawa—makapapatay pay ketdi. Adda iti nagbaetan ti 2,000 ken 4,000 a babbai ti matay iti tinawen gapu iti panangabuso. . . . Saan a kas kadagiti dadduma a krimen, ti panangabuso iti asawa ket ‘nakaro’ a kinaranggas. Daytat’ kankanayon a pammutbuteng ken maulit-ulit a pisikal a panangdangran.” Kuna ti magasin a World Health: “Mapasamak ti kinaranggas kadagiti babbai iti tunggal pagilian ken tunggal klase ti kagimongan ken ekonomia. Kadagiti adu a kultura, maibilang ti panangmalo iti asawa a kalintegan ti lalaki. Masansan a maibilang ti kankanayon a panangmalo ken panangrames kadagiti babbai ken babbalasitang a kas ‘pribado a bambanag’ a saan a pakaseknan dagiti dadduma—dagiti man agtuturay wenno kamkameng iti salun-at.” Daytoy a kinaranggas idiay pagtaengan nalaka laeng nga agsaknap iti aglawlaw ti eskuelaan. Naiyilustrar daytoy iti napasamak iti maysa a pagdagusan dagiti kolehiala idiay Kenya idi Hulio 1991. Impadamag ti The New York Times a “71 a tin-edyer a babbai nga ages-eskuela ti rinames dagiti lallaki nga estudiante ken 19 a sabali pay ti natay iti maysa a rabii a kinaranggas idiay dormitorio a naipadamag a . . . nagtultuloy a di napasardeng ti policia ken dagiti mannursuro.” Kasano a mailawlawag daytoy nga iyaadu ti kinaranggas iti sekso? “Daytoy a trahedia ipaganetgetna ti makarimon a panangilupit dagiti lallaki a nangdominar iti biag iti kagimongan ti Kenya,” insurat ni Hilary Ng’Weno, kangrunaan nga editor iti The Weekly Review, ti kasaknapan a mabasbasa a magasin idiay Kenya. “Nakalkaldaang ti kasasaad ti biag dagiti babbai ken annakmi a babbai. . . . Padakkelenmi dagiti annakmi a lallaki a bassit laeng wenno awan pay ketdi ti panagraemda kadagiti ubbing a babbai.” Dayta ti ramut ti parikut iti sangalubongan—masansan a mapadakkel dagiti ubbing a lallaki a nababbaba ti panangmatmatda kadagiti babbalasitang ken babbai, magunggundawayan a parparsua. Maibilang dagiti babbai a narasi ken nalaka a gundawayan. Manipud dita bassit laengen nga addang ti di panangraem iti babai ken ti panangilupit ti lalaki ken ti nalaka a panangrames ti mismo a kadeytna. Ket no maipapan iti panangrames, di koma liplipatan a “mabalin nga apagkanito laeng a mapasamak dayta, ngem apektaranna ti rikriknam aginggat’ tungpal-biag.”—Report ti Senado.

Nupay adu a lallaki ti saan met a naranggas kadagiti babbai, mabalin a makuna a kagurada dagiti babbai. Imbes a naranggasda, abusuenda wenno riruenda ti panagis-isip. Iti librona a Men Who Hate Women & the Women Who Love Them, kunaen ni Dr. Susan Forward: “Kas deskribiren dagiti kaduada, [dagitoy a lallaki] masansan a makaawisda ken naayat pay, ngem mabalin a kellaat a naranggasda, manangbabalaw, ken mananginsulto. Adu a kita ti kababalinda, manipud iti nalawag a panamutbuteng agingga iti nasiksikap, nalimed a panagsuspetsa a mabalin a kankanayon a mangipababa a panangbabalaw. Aniaman ti pamay-anna, isu met laeng ti resulta. Mangringbaw ti lalaki babaen ti panangriribukna iti babai. Dagitoy a lallaki dida met kayat a bigbigen ti pagbanagan ti panangriribukda iti rikna dagiti kaduada.”

Ni Yasuko,a maysa a bassit a napintas pammagina a Haponesa, a 15 a tawenen a naasawaan, imbagana iti Agriingkayo! ti kapadasanna iti pamiliana: “Ni tatangko kankanayon a malmaluen ken irurumenna ni nanangko. Kugtaranna ken danogenna, pungotenna, ken batuenna pay. Ket ammoyo no apay? Agsipud ta karkariten ni nanang gapu iti pannakiabigna iti sabali a babai. Ngamin, iti kultura a Hapones, gagangay laeng para iti dadduma a lallaki ti maaddaan iti kamalala. No idilig kadagiti kapatadanna, nasaririt ni nanangko ket dina maako dayta. Kalpasan ti 16 a tawen a panagasawa ken addaan ti uppat nga annak, isut’ nakisina. Isut’ pinanawan ni tatangko a dina sinuportaran ti taraon ken kawes dagiti annakna.”

Kaskasdi, uray pay no maidarum ti panangmalmalo iti asawa kadagiti agtuturay, masansan a di linapdan dayta ti panangpapatay ti managibales nga asawa iti asawana. Iti namin-adu a daras, kadagiti pagilian a kas iti Estados Unidos, saan nga umdas ti linteg a mangsalaknib iti mabutbuteng ken marirriribuk nga asawa. “Impakita ti maysa a panagadal a nasurok a kagudua kadagiti amin a panangpapatay dagiti assawa a lallaki iti asawada, naminlima a daras a naayaban ti policia iti pagtaengan iti napalabas a tawen tapno usisaen ti reklamo a kinaranggas iti pagtaengan.” (Report ti Senado) Kadagiti dadduma a nakaro a kaso, tapno salakniban ti babai ti bagina manipud iti pannakaabuso pay, pinatay ti babai ti asawana.

Ti kinaranggas iti pagtaengan, a gagangay a ti babai ti biktima, maiparangarang iti nadumaduma a pamay-an. Idiay India ti naipadamag a bilang ti makunkuna a pannakatay gaput’ sab-ong (panangpatay dagiti lallaki kadagiti assawada gapu iti di pannakapnek iti sab-ong a binayadan ti pamilia ti babai) immadu manipud 2,209 idi 1988 agingga iti 4,835 idi 1990. Nupay kasta, saan a mamatmatan dagitoy a bilang a kompleto wenno umiso, ta adu nga ipapatay dagiti assawa a babbai ti maibilang a kas aksidente iti pagtaengan—masansan babaen ti ginagara a panangpuor iti gas a pagluto. Mainayon itoy ket dagiti panagbekkel dagiti assawa a babbai a din makaibtur iti rigat iti pagtaengan.

No ti Pili ket Annak a Lallaki wenno Annak a Babbai

Maidumduma dagiti babbai manipud pannakaipasngay wenno uray pay sakbay ti pannakaipasngay. Kasano a kasta? Pinagsaludsodan ti Agriingkayo! ni Madhu manipud Bombay, India, maipaay iti sungbat: “No maipasngay ti maysa nga anak a lalaki iti pamilia nga Indian, adda panagrag-o. Nalpasen ti parikut ti ina. Itan dagiti nagannak addaandan iti anak a lalaki a mangaywan kadakuada inton lumakay/bumaketdan. Maipanamnama nga adda ‘sanggirda’ inton kumapsutdan. Ngem no mangipasngay iti babai, isut’ maibilang a di pakagunggonaan. Kaiyariganna nga isut’ nangipasngay laeng iti sabali manen a pakarigatan iti lubong. Dagiti nagannak masapul a mangipaayda iti nangina a sab-ong tapno pakiasawaenda. Ket no puro babbai ti anak ti ina, isut’ awanen ti mamaayna a tao.”b

Ti pagiwarnak ti India nga Indian Express agipadamag maipapan kadagiti ubbing a babbai idiay India: “Pudno a saan a maibilang a napateg ti panagbiagda iti pannakalasat ti pamilia.” Dayta met laeng a gubuayan saritaenna ti maysa a surbey idiay Bombay a “nangipalgak nga iti 8,000 a mairegreg a sikog a sumaruno iti panangsukimat iti sekso, 7,999 dagiti babbai.”

Insurat ni Elisabeth Bumiller: “Nakalkaldaang ti kasasaad ti dadduma a babbai nga Indian ta no maasikasoda a kas kadagiti dadduma a minoridad a rasa kadagiti dadduma a paset ti lubong, ad-adda a pairutan dagiti grupo a mangitantandudo iti kalintegan ti tao.”—May You Be The Mother of a Hundred Sons.

Awan Sarday ti Trabaho ti Babai

Masansan a maikuna nga awan sarday ti trabaho ti babai. Ngem ibagbagana laeng ti kinapudno a masansan a di mangikankano dagiti lallaki. Ti babai nga addaan annak awan ti permanente nga iskediol ti panagtrabahona, manipud alas otso ti bigat agingga iti alas singko ti malem, a kas kadagiti lallaki. No agsangit ti ubing iti rabii, asino ti bumangon a mangasikaso? Asino ti agdalus, aglaba, ken agplantsa? Asino ti agluto ken mangidasar iti kanen no sumangpet ti lalaki manipud iti pagtrabahuan? Asino ti aginnaw kalpasan ti pannangan ken mangpaturog kadagiti annak? Ket iti adu a pagilian, malaksid kadagitoy amin, asino ti mainanama nga agsakdo ti danum ken agtrabaho pay iti taltalon a nakasallabay iti ubing? Gagangay a ti ina. Saan laeng a 8 wenno 9 nga oras ti inaldaw a panagtrabahona; masansan a 12 agingga iti 14 wenno ad-adu pay. Nupay kasta, awan ti sueldona iti overtime—ken masansan nga awan pay ti panagyaman!

Sigun iti magasin a World Health, idiay Ethiopia adu a “babbai ti mainanama nga agtrabaho iti 16 agingga iti 18 nga oras iti inaldaw, [ken] nakababbaba ti sueldoda ta dida mabiag ti bagbagida ken dagiti pamiliada. . . . Inaldaw a mabisbisinanda; kaaduanna, dagitoy [babbai a mangayo ti pagsungrod] matangdananda laeng iti saan a kompleto a taraon iti inaldaw ken gagangay a pumanawda iti pagtaengan a saan a namigat.”

Kinuna ni Siu, dati a taga Hong Kong, a naasawaanen iti 20 a tawen: “Iti panangipapan dagiti Insik, dagiti lallaki tagtagibassitenda dagiti babbai, a matmatanda ida a kas katulong ken manangipasngay iti anak wenno, iti nakarkaro pay, kas idolo, ay-ayam, wenno alikamen maipaay iti sekso. Ngem kinapudnona, dakami a babbai tarigagayanmi ti matrato kas nasirib a parparsua. Tarigagayanmi nga imdengandakami dagiti lallaki no agsaokami ket saan a basta awan serbina!”

Di pakasdaawan a kunaen ti libro a Men and Women: “Iti sadinoman, uray pay no mararaem dagiti babbai, ad-adda a maipatpateg ti ar-aramid dagiti lallaki ngem dagiti babbai. Awan aniamanna no kasano ti panangbingay ti kagimongan iti rebbengen ken trabaho dagiti lallaki ken babbai; ti trabaho dagiti lallaki napatpategda iti imatang ti intero a komunidad.”

Ti kinapudno ket gagangay a maawat nga awan ti panangapresiar ti rebbengen ti babai iti pagtaengan. Gapuna, kunaen ti pakauna a sasao ti The World’s Women—1970-1990: “Ti kasasaad ti panagbiag dagiti babbai—ken ti maitulongda iti pamilia, iti ekonomia ken iti sangakabbalayan—ket kaaduanna di makita. Adut’ estadistika a nangiladawan iti kasasaad ken naitulong dagiti lallaki, saan a dagiti babbai, wenno basta dida ikankano ti sekso. . . . Adu a trabaho nga ar-aramiden dagiti babbai ti saan pay laeng a maibilbilang a napateg iti ekonomia—ken saan pay a marukrukod.”

Idi 1934, ti mannurat iti Norte America a ni Gerald W. Johnson inyebkasna dagiti kapanunotan maipapan kadagiti babbai iti pagtrabahuan: “Masansan a magun-odan ti babai ti trabaho ti lalaki ngem mammano a magun-odanna ti sueldo nga aw-awaten ti lalaki. Ti makagapu a ta awan ti aniaman a mapanunot a trabaho a nasaysayaat ti pannakaaramidna ngem ti inaramid ti lalaki. Dagiti katan-okan a modista ken diseniador ti bestida ket lallaki . . . Dagiti katan-okan a kusinero ket lallaki. . . . Ditoy a mismo ken iti kinapudnona sitatallugod ti asinoman a mangiyemplo a mangipaay iti nawadwadwad a sueldo iti lalaki ngem iti babai a mangaramid iti isu met laeng a trabaho gapu ta patienna a nasaysayaat ti gapuanan ti lalaki.” Dayta a komento, nupay mabalin nga ang-angaw, iparangarangna ti panangidumduma idi a tiempo, a pampanunoten pay laeng dagiti adu a lallaki ita.

Kinakurang iti Panagraem—Sangalubongan a Parikut

Tunggal kultura pinarnuayna dagiti kababalinna, kinapanatikona, ken panangidumdumana iti akem dagiti babbai iti kagimongan. Ngem ti saludsod a masapul a masungbatan ket, Dagitoy kadi a kababalin ipakitada ti maitutop a panagraem iti dayaw dagiti babbai? Wenno, iparangarangna ketdi ti panangdominar ti lalaki iti adun a siglo gapu ta gagangay a napigpigsa ti lalaki? No matrato kas adipen dagiti babbai wenno magundawayanda, ngarud sadino ti yan ti panagraem iti dayawda? Iti ad-adu wenno basbassit a pamay-an, kaaduan a kultura dinadaelda ti akem ti babai ken pinakapuyda ti panagraemna iti bagina.

Maysa a pangarigan dagiti adu iti aglawlaw ti lubong naggapu idiay Africa: “Dagiti babbai iti Yoruba [Nigeria] agpammarangda nga ignorante ken agulimekda no adda ti asawada, ket no agidasarda iti taraon, masapul nga agparintumengda iti sakaanan ti asawada.” (Men and Women) Iti dadduma a paset ti lubong, daytoy a panagpasakop mabalin a maipakita iti nadumaduma a pamay-an—ti asawa a babai masapul a magna nga adayo bassit iti asawana, wenno magna bayat a nakasakay iti kabalio wenno asno ti lalaki, wenno agawit kadagiti awit bayat nga awan ti awiten ti asawana, wenno maisina a mangan iti asawana wenno iti pamilia, ken dadduma pay.

Iti librona a The Japanese, nagsurat ni Edwin Reischauer, a naipasngay ken dimmakkel idiay Japan: “Nabatad dagiti kababalin a panangilupit ti lalaki idiay Japan. . . . Ti doble a pagalagadan ti lalaki ken babai, a mangwayawaya iti lalaki ken manglapped iti babai, ket gagangay pay laeng. . . . Kasta met, dagiti naasawaan a babbai, mainanama nga ad-adda a matalekda ngem kadagiti lallaki.”

Kas kadagiti adu a pagilian, ti panangriribuk iti sekso ket maysa met a parikut idiay Japan, nangnangruna kadagiti nakapuspusek a kotse kadagiti subway iti tiempo ti panagap-apura. Ni Yasuko, manipud Siudad ti Hino, maysa a distrito iti asideg ti Tokyo, imbagana iti Agriingkayo!: “Kas agtutubo a babai, masansan nga agbiaheak a mapan idiay Tokyo. Nakababain ta gundawayan ti dadduma a lallaki ti kasasaad a mangkuddot ken mangarikap iti aniaman a masagidda. Aniat’ maaramidanmi a babbai iti dayta? Masapul nga ibturanmi dayta. Ngem nakababain. Iti tiempo ti panagap-apura iti agsapa, adda nailasin a kotse agpaay kadagiti babbai, iti kasta malisian ti dadduma dagidiay a panangirurumen.”

Ni Sue, dati nga agnanaed idiay Japan, adda pamay-anna a panangilisi iti bagina kadagitoy a panangmolestia. Kunaen ni Sue a sipipigsa, “Fuzakenai de kudasai!” a kaipapananna “Didak daipiten!” Kunana: “Maawatanda a dagus dayta ket agtignayda. Awan ti asinoman a mayat a mabainan iti imatang dagiti dadduma. Kellaat nga awan ti uray maysa a lalaki a mangsagid kaniak!”

Ti kinakurang iti panagraem kadagiti babbai iti sangakabbalayan ket nalawag a sangalubongan a parikut. Ngem ti ngay kasasaad dagiti babbai iti pagtrabahuan? Mararaemda kadi ken mabigbigda sadiay?

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 6]

Kasano a Maikeddeng ti Sekso ti Ubing?

“Ti sekso ti di pay naipasngay nga ubing maikeddeng iti tiempo ti pertilisasion, ket ti selula ti semilia ti ama ti makaikeddeng. Tunggal ovum, wenno itlog, a patauden ti babai ket babai gapu ta addaan iti X, wenno chromosome ti sekso a babai. Iti lalaki, kagudua laeng iti selula ti semilia ti lalaki ti addaan iti chromosome nga X, ket ti kagudua addaan iti Y, a dayta ti chromosome ti sekso a lalaki.” Ngarud, no dua a chromosome nga X ti mapagtipon, ti bungana isut’ maysa a babai; no maitipon ti lalaki a Y iti babai nga X, ti ubing ket maysa a lalaki. Gapuna, ti kaadda ti anak a lallaki wenno babbai ket ikeddeng ti chromosome iti semilia ti lalaki. (ABC’s of the Human Body, maysa a publikasion ti Reader’s Digest) Di nainkalintegan ti panangpabasol ti lalaki iti asawana iti panangipasngayna laeng kadagiti babbai. Awan koma ti mapabasol. Daytat’ pannakigasangasat laeng iti panagpaadu.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

Maysa a Nagdakkelan a Parikut

Iti librona a Feminism Without Illusions, nagsurat ni Elizabeth Fox-Genovese: “Nainkalintegan a patien nga adu a lallaki . . . ad-adda a magargarida a mangusar iti bileg[da] iti maysa a kasasaad a nalawag a makagundawayda—ti personal a relasionda kadagiti babbai. No umiso ti pagarupko, ngarud matmatmatantayo ti maysa a nagdakkelan a parikut.” Ket dayta a nagdakkelan a parikut ramanenna dagiti minilion a babbai nga agsagsagaba nga inaldaw gapu iti pammutbuteng ti asawa, maysa nga ama, wenno asinoman a lalaki—maysa a lalaki a di “makaipaay iti kalintegan ken kinahustisia.”

“Kadagiti tallopulo nga estado [iti Estados Unidos], kaaduanna a nainkalintegan pay laeng ti panangrames dagiti lallaki kadagiti assawada; ket sangapulo laeng nga estado ti addaan kadagiti linteg a mangipalubos iti pannakaaresto gapu iti kinaranggas iti pagtaengan . . . Dagiti babbai nga awan ti pagpilianda no di ti agtalaw masarakanda a saan met a nasayaat a pamusposan dayta. . . . Maysa a kakatlo iti 1 a milion a mamalmalo a babbai a mangsapul iti pagkamanganda iti tinawen awan ti masarakanda.”—Introduksion iti Backlash—The Undeclared War Against American Women, ni Susan Faludi.

[Ladawan]

Kadagiti minilion, ti kinaranggas iti pagtaengan ti dakes a kasasaad ti biag iti pamilia

[Ladawan iti panid 7]

Ginasut a milion ti agbibiag nga awanan gripo, kasilias, wenno elektrisidad kadagiti pagtaenganda—no adda pagtaenganda