Radioaktibo—Kasano a Pagpeggadennakayo?

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Britania

“RADIOAKTIBO!” Aniat’ sumiplot iti isipyo no mangngegyo dayta a sao? Iti kaaduan a tao, ti radiasion ket “di mailawlawag, di makita, di masagid ken dandani misterioso a kinadakes,” kuna ti komite ti aglawlaw iti British House of Commons. Kastoy kadi met ti kapanunotanyo?

Maysa laeng a siglo ti napalabas, di pagaammo ti radioaktibo. Ita, dagiti material a radioaktibo nasaknap ti pannakausarda ta masansan mabalin a masiputanyo ti naiprinta a pagilasinan a mangiparangarang ti kaadda ti radioaktibo kadagiti ospital, kadagiti bagon nga agibiahe kadagiti material a radioaktibo, kadagiti pabrika, kasta met kadagiti patakder a nuklear. Naisangsangayan ti akem dagitoy iti moderno a biag.

Iti kasumbangirna, idi dandani agpatinga ti Gubat Sangalubongan II, ti panagbettak ti bomba atomika idiay Hiroshima ken Nagasaki nangibulos ti nakaad-adu a nuklear a radiasion a nangipaay ti di maartapan a pannakadadael ken pannakadidigra. Itay laeng napalabas, dagiti aksidente iti planta nuklear idiay Three Mile Island (E.U.A.), ti Chernobyl (Ukraine), ken ti asideg a St. Petersburg (Russia) ninayunanna ti panagbutbuteng dagiti tattao iti radioaktibo.

Ania, ngarud, ti radioaktibo? Kasano a pagpeggadennakayo?

Maysa a Karkarna a Pannakabalin

Aniaman a banag naaramid iti atomo, ken kaaduan nga atomo saan nga agrunot. Dagiti mailaksid, nga addaan agrunot a nuclei, ti makuna a “radioaktibo.” Ti kalatakan kadakuada isu ti uranium. Tapno agbalin a di agrunot, agbaliw ti agrunot a nucleus ket, bayat dayta, agiruar ti radiasion iti babassit a rinet ken raya. Iti kastoy a pamay-an masagsagadsad nga agbalin ti uranium a sabsabali nga elemento ket kamaudiananna agbalin a di agrunot a buli.

Agsalput amin a radiasion ngem iti nagduduma a rukod. Ti kadadagsenan a partikulo (alpha) gagangay a sumarut iti law-ang iti nakurkurang ngem lima a sentimetro. Ti kawesyo wenno ti kudilyo ti manglapped kadakuada. Dagiti bassiusit nga electrons a mangbukel ti radiasion a beta sarutenna ti sumagmamano a metros iti law-ang, ngem ti naingpis a pedaso ti aluminum wenno sarming lapdanna ti ilalasatda. Ti maikatlo a kita ad-adayo manen ti sarutenna, ti raya ti gamma. Dagiti napuskol a buli ken konkreto ti mangsalaknib kadatayo iti daytoy a kita ti radiasion. No ditay masalakniban, agpeggadtayo. Kasano?

Kasano a Makadangran ti Radiasion

No dagiti radiasion nga adda iti ngato sumalpotda iti bagi ti tao, baliwanna ti dadduma nga atomo dagiti selula a paglasatanna. Daytoy ti mabalin a pakaigapuan ti kemikal a panagbalbaliw a mangdadael wenno mangpapatay pay kadagiti selula. Ti naan-anay nga epektona iti bagi agpannuray iti kasaknap ti nadadael ken ti bilang dagiti selula a napapatay. No madadael dagiti molekula ti DNA iti chromosomes, mabalin a nakarkaro ti peggadna gapu ta agpannuray kadagitoy ti gagangay a panagrang-ay ken panagtignay dagiti selula. Mamati dagiti sientista a mainaig ti kanser iti daytoy a pannakadadael.

Dagiti adu a radiasion a maipaay iti ababa a tiempo dadaelenna agpadpada ti tisyu ti tulang ken dagiti selula ti dara, a pakaigapuan ti sakit iti radiasion ken ipapatay. Naimatangan ti ili ti Brazil a Goiânia ti maysa a trahedia idi Setiembre 1987 nga impadamag ni Dr. Gerald Hansen iti World Health Organization a “kakaruan nga aksidente [nuklear] iti Makinlaud a paset ti lubong, maikadua laeng iti Chernobyl.” Maysa nga agtagtagilako kadagiti naibellengen a metal tinamingna ti nangato ti radioaktibona a pulbo ti cesium manipud iti naibellengen a makina ti radiotherapy. Isu ken dadduma pay nga asideg a kakaarrubana nalang-abda ti nakaro a radiasion. Nagraira ti buteng idi a dagiti bangkay dagiti immuna a natay a biktima ket naikabilda iti buli a lungon ken naipumponda kadagiti konkreto a tanem. Sigun ti The Times iti Londres, dagiti naisalakan a nakalang-ab ti nakaro a radiasion “dandanida nagsagaba ti kanser wenno kinalupes.” Dagiti babassit a radiasion a nagwaras iti sumagmamano a panawen nangiturong met ti ad-adu a peggad iti panagsakit iti kanser. No dadduma sibaballigi a tarimaanen ti natauan a bagi dagiti selula a tiniro ti radiasion. Nupay kasta, no nagerrado ti panangtarimaan, mabalin a tumaud ti kanser. Maisupadi iti dayta, nausar ti radioaktibo iti radiotherapy tapno tiruenna ken dadaelenna dagiti makapakanser a selula.

Kasano a Makaalatayo

Kalpasan ti didigra ti Chernobyl idi 1986, nangiyetnag dagiti sumagmamano nga agtuturay ti panangiparit kadagiti sumagmamano a taraon a maipagarup a sipepeggad a namulitan. Idiay Sweden, kas pangarigan, naiparit ti pannangan kadagiti karne ti ugsa a nangato ti radioaktibona a cesium. Kasta met, naipaulog ti pannakaiparit ti panaglako ti karne ti karnero manipud kadagiti pagtaraknan ti Wales ken Scotland idi natakuatanda a dagiti arban a napadakkel idi 1987 inartapanda ti radiasion a maibilang a natalged.

Nupay nalawag nga inyebkas ti publiko ti panagdanag kadagiti peggad manipud makasabidong a taraon ken radioaktibo a rugit, mammano, no adda man, ti mariribukan kadagiti radioaktibo a droga ken X ray. Kaskasdi, mangipaay dagitoy ti agarup 12 porsiento iti dagup a maipaunegtayo iti makatawen. Ti ad-adda a paggapuan ti maalatayo a radiasion isu dagiti rekursos naturales. Agitulod dagiti raya kosmiko manipud law-ang ti 14 porsiento.a Bayat a mangan ken uminumtayo, makaipaunegtayo ti kanayonan a 17 porsiento. Uray pay dagiti gagangay a radioaktibo a batbato ken tapuk ti daga makaipaayda ti dakkel a paset, 19 porsiento. Manipud sadino ngarud ti paggapuan ti natda?

Peligro—Radon!

‘Adda iti igid ti Dartmoor iti abagatan a laud ti Inglatera ti purok ti Chagford. Maysa kadagiti patakderna, a nausar a sentro a pagpaagasan, ti yan ti maaw-awagan ti kakaruan ti radioaktibona a kasilias ditoy lubong. No mapankay ditoy a lugar iti mamimpat iti maysa nga aldaw iti las-ud ti 15 minutos, maisarangkayo iti ad-adu ngem ti tinawen a nairekomendar iti nasional a kaadu ti radioaktibo a gas a maawagan radon, nalabit ti kadadakkelan a maymaysa a pakaigapuan ti kanser iti Britania a sumaruno iti panagsigarilio.’—New Scientist, Pebrero 5, 1987.

Nupay mabalin a nakakigkigtot dayta a padamag, iti promedio, dandani kakatlo agingga iti kagudua ti maalatayo a radiasion iti tinawen ti aggapu iti radon ken ti kakuyogna a radioaktibo a gas, ti thoron. Kas maysa a gas, adda naisalsalumina a banag maipapan iti radon iti agsasaruno a panagrunot ti radioaktibo a mangrugi iti uranium. Aglabutab a sumarot kadagiti regkang iti kabatuan, sumalput nga agayus iti pundasion ken iti uneg ti balay ket mulitanna ti angin iti radioaktibo.

Naduktalan dagiti panagadal ti National Radiological Protection Board iti Britania dagiti lugar a napalalo ti pannakamulit ti angin iti radon a “saan koma a mapanuynoyan iti uneg ti nuklear a planta,” impadamag ti magasin a New Scientist. Pudno, pattapattaen ti konseho a 20,000 a pagtaengan idiay Britania ti addaan ti nakaro a radioaktibo a nasursurok a sangapulo a daras ngem ti gagangay a tinawen a radiasion a maipauneg. Gapu ta adu a moderno a pagtaengan ket nasayaat ti pannakalakubna, mapupok dagiti radioaktibo a gas iti uneg ket paaduenna ti panagsakit ti kanser iti bara.

Nupay mabalin a bassit ti risgo, dagitoy napeggadda. Sigun ti agdama a pattapatta, dandani 2,500 a tattao idiay Britania ti agsakit ti kanser iti bara iti tinawen manipud iti radioaktibo ti radon. Idiay Estados Unidos, a sadiay ti sangapulo nga estado a surbey ipalgakna a kakalima kadagiti amin a pagtaengan ti addaan ti kaadu ti radon a maibilang a saan a natalged, napattapatta nga iti tinawen adda 2,000 agingga iti 20,000 a matay gapu iti kanser ti bara a maigapu iti gas. Manipud Sweden impadamag dagiti managsirarak a gapu ta nagaburan ti graba ti gas a radon, ti kaadu ti radioaktibo iti dadduma a balay sadiay ket napattapatta a mamimpat a daras ngem kadagidiay adda idiay Britania.

Kasano Kapudno dagiti Risgo?

“Kas pagaammo ti asinoman,” inkomento ti The Economist, “ti maysa laeng a raya (gamma) mabalin a pakaigapuan ti kanser ket no ad-adu a raya a sumrek iti bagi, ad-adda pay a mangdadael.” Ngem nangipanamnama pay: “Mammano a mapasamak dayta.”

Ti risgo a makapataud ti makapapatay a kanser ti maysa a tao babaen ti pannakaisarang iti maysa a millisievert (nasurok ken nangatngato ngem ti adda iti gagangay a pagnaedan) ket, sigun iti ICRP (International Commission on Radiological Protection), maysa iti kada 80,000.b Iti kasta, mangmangted ti ICRP ti balakad nga “awan ti maaramid nga addang a mainaig iti pannakaisarang malaksid no ti pannakaaramidna ket makagunggona.” Irekomendarna nga “amin a pannakaisarang ket masalimetmetan koma a nababa agingga iti kabaelan, nga utoben dagiti epektona iti ekonomia ken iti kagimongan.”

Mamati ti United Kingdom Atomic Energy Authority a ti risgo dagiti kanser a pinataud ti radiasion manipud ti kasta a kaadu mabalin a nababbaba pay. Iti kasumbangirna, dagiti grupo a manangpilit kadagiti mammanday-linteg, babaen ti pannarabay ti adu a managsirarak, ibagada a mapabassit koma ti nairekomendar a kaadu ti maibilang a natalged. Isingasing ti maysa a ti pagalagadan ti ICRP masukatan koma tapno mabasa a ti amin a pannakaisarang ti masalimetmetan a “nababa agingga iti kabaelan ti teknolohia.”

Kabayatanna, adda kadi maaramidanyo a pangsalaknib ti bagiyo manipud pangta ti radiasion? Wen, sigurado nga adda.

Panagannad a Mabalinyo nga Alaen

No kasano nga agannadkayo tapno masalaknibankayo manipud pannakaisarang iti init ket iti kasta maliklikanyo ti kanser ti kudil, makapagannadkayo tapno masalaknibankayo manipud peggad ti radioaktibo. Isu nga agsukimatkayo ket surotenyo dagiti ballaag.

No agnanaedkayo iti lugar nga adda dagiti bato nga agpatpataud ti radon, mabalinyo ti mangikabil ti bentilasion iti pundasion ti balayyo a mangtulong a mangpaksiat ti pannakaurnong ti napeggad a gas iti balay. No maisingasing ti medikal nga eksaminasion a mausar dagiti radioaktibo a banag wenno X ray, saludsodanyo ti doktoryo no nasken dayta. Nalabit makaibaga ti sandi a saan unay a napeggad. Ket no makakitakayo ti

simbolo a pagpeggadan ti radiasion, surotenyo a siaannad dagiti natalged nga addang a naibalabala iti lugaryo.

Talaga a di makita ken di masagid ti radioaktibo. Ngem no maitalimeng iti lugarna, bumassit ti peggad ti radioaktibo. Iti sidong ti perpekto

a kasasaad, saanton a mamagpeggad.

[Dagiti Footnote]

[Diagram/Ladawan iti panid 13]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion.)

A

B

C

D

E

F

A—Taraon ken inumen

B—Radon ken thoron

C—Batbato ken daga

D—Kosmiko

E—Medikal

F—Arbis a nuklear

[Credit Line]

Ladawan D: Holiday Films

[Picture Credit Lines iti panid 11]

Dagiti ladawan: Ngato a kannigid ken baba a kannawan, ladawan ti U.S. National Archives; baba a kannigid, ladawan ti USAF; baba maikadua a kannigid, Holiday Films