Radon—Peggad iti Pagtaenganyo?

MAYSA nga enheniero a nagtrabaho iti planta ti nuklear a bileg idiay Limerick iti makindaya nga Estados Unidos ti nakasarak nga uray pay no di sumsumrek iti planta ti bileg, ti bagina pagandarenna ti alarma a mangsipsiput iti radiasion. Idi nalawagen a dina maal-ala ti radiasion iti planta ti nuklear, nasukimat ti balayna, ket nasarakan a daytat’ gubuayan ti pannakamulit.

Maysa a 68-años a misionero nga agpapaimbag iti double-bypass a pannakaopera ti puso marigatan a mangparmek iti anemiana uray pay no agtomtomar iti agas a mangpasayaat iti darana. Maysa kadagiti saludsod nga inimtuod ti doktor ket: “Naisarangka kadin iti radiasion?”

“Wen,” kinunana. “Idi umuna a tawtawen ti edadko a 20’s, nagtrabahoak iti dua a tawen kas teknisian iti maysa a planta a sadiay naisarangak iti radon.”

“Mabalin a dayta ti parikutmo,” kinuna ti doktor.

Ti enheniero iti planta ti nuklear a bileg ken ti lalaki a nagsagaba iti anemia agpadpadada a naisarang iti di makita a peggad, ti radon.

‘Radon. Ania dayta? Ken mabalin kadi a peggad dayta iti pagtaengak?’ mabalin nga imtuodenyo.

Ania Dayta?

Ti radon, maysa nga awan angotna, awan kolorna a gas, ket maysa kadagiti innem a kemikal nga elemento a naammuanen a kas puro, wenno di aktibo, a gas. Ti radon, nupay kasta, naiduma kadagiti lima a dadduma a puro a gas ta daytat’ radioaktibo. Daytat’ produkto ti marunrunot a radioaktibo nga elemento a radium.

Ti radioaktibo nga elemento mangipaay iti silnag, wenno partikulo, ket iti panagrunotda, dagitoy nga elemento agbalinda a dadduma a ramen. Gapuna, ti radioaktibo a metal nga uranium agbalin a radium kamaudiananna. No ti maysa nga atomo ti metal a radium mangipaay iti radiasion, agbalin dayta a maysa nga atomo a radon. Ti radon, met, agrunot nga agbalin a radioaktibo a produkto a maawagan nga annakna.

Ti kapartak ti panagrunot ti radioaktibo a ramen maawagan ti kagudua a biagna. Ti kagudua a biag ti radon ket nakurkurang nga uppat nga aldaw, a kaipapananna nga iti agarup uppat nga aldaw, kagudua iti dati a radon ti narunoten a nagbalin a dadduma a ramen. Iti kasumbangirna, ti kagudua a biag ti radium ket 1,660 a tawen ket ti uranium ket 4,500,000,000 a tawen! Gapuna, iti gagangay a kasasaadna, ti uranium ad-adu ngem ti radium gapu ta ti uranium napapaut ti kagudua a biagna.

Gubuayan ti Parikut

Iti aniaman a bareta ti uranium, kanayon nga adda bassit a radium, agraman ti bassit a radon. Daytoy a radioaktibo a gas, a mabalin a makastrek iti pagtaengan, isu ti gubuayan ti parikut.

Ti kaadu ti uranium a masarakan kadagiti bato ken iti daga agduduma iti nadumaduma a lugar. Daytoy kaipapananna nga iti dadduma a lugar adu a radon ti mabalin nga agsepen ti daga a main-inot. No makasngaw ti radon iti angin, daytat’ agpukawton iti apagkanito. Ngem no daytat’ adda iti sirok ti balay, mabalin a mapupok idiay ket agin-inot a sumrek iti basement iti balay babaen kadagiti rekka iti daplat wenno diding wenno sumrek iti balay babaen kadagiti tubo a pagayusan iti danum.

Ti radon masarakan met iti danum iti uneg ti daga, gapuna makastrek iti pagtaengan babaen iti pagsakduan iti danum kas iti bubon. Saan unay a napeggad ti iyiinum iti danum a kas iti pananglang-ab iti gas a sumngaw iti danum bayat ti panagugas, panagdigos, wenno panagluto.

Ti kapadasan ti enheniero idiay nuklear a planta ti Limerick a nadakamat iti introduksion iyilustrarna ti mabalin a peggad. Ti pamuon ti balayna naisaad iti rabaw ti addaan uranium a bato. Ti radioaktibo iti salas narukod a 3,200 picocuries [pagrukod ti radioaktibo], nupay iti kasumbangirna ti EPA (Environmental Protection Agency) irekomendarna a masapul a maala ti addang a mangpabassit iti kaadu ti radon iti pagtaengan a marukod a nangatngato ngem 4 picocuries iti tunggal litro nga angin.a

Sigun iti maysa a pattapatta, iti makatawen a panagnaed ti pamilia iti balay makaawatda iti isu met laeng a kaadu ti radiasion a kas iti kaadu ti maawatda manipud iti 260,000 nga X ray ti barukong! Gapuna, umadu ti gundawayda a makapataud iti kanser iti bara. Sisisirib nga immakar ti pamilia agingga a nakorehir ti kasasaad. “Diak nagsigarilio ket pulos a diak nangsagid ti alkohol idi masikogak,” insennaay ti asawa a babai. “Ngem impasngayko dagiti annakko nga agnaed iti balay a napnot’ radioaktibo.”

Masarakan met ti nangato a radiasion kadagiti luglugar idiay Alemania, Denmark, Francia, Grecia, Italia, ti Netherlands, Sweden, ken ti United Kingdom. Adu a minero ti uranium a naisarang iti radon ti natay manipud iti kanser iti bara. Kinapudnona, kinuna ti maysa a mannurat iti The New York Times: “Awan agduadua iti kabaelan ti radon a mangpataud ti kanser iti bara, maysa a sakit a nangpapatayen idi kadagiti minero ti uranium, isu a nakalang-ab iti adu a marunrunot a radon iti inaldaw a panagtrabahoda.”

Kasano Kadakkel ti Peggad?

Yantangay ti malang-ab a radon a sumrek iti bara kaaduanna mairuar sakbay a marunot dayta, dayta met laeng saan a dakkel a parikut iti salun-at. Nupay kasta, dagiti “annakna”—ti radioaktibo a produkto ti agrunrunot a radon—mabalin a napeggad. Dagitoy a produkto ket aktiboda a kemikal ket kumpetda iti aniaman a bassit a partikulo ti tapuk a mabalin nga agtalinaed iti bara. Gapuna, ti tisyu ti bara mabalin nga apektaran ti radiasion. Kas ilawlawag ni Dr. Anthony Nero, Jr., senior a sientista idiay Lawrence Berkeley Laboratory iti University of California: “Gapu ta ababa laeng ti kagudua a biag ti agrunrunot a radon, apaman a maurnongen iti bara, mabalin nga ad-adda nga agrunotdanto [sadiay].”

Ti peggad iti pannakaisarang iti radon idiay pagtaengan masuksukimaten kadagiti laeng nabiit pay a tawtawen, ket awan ti pudno a makaammo no ania ti natalged a kaadu ti pannakaisarang. Nasapa pay itoy a tawen ti EPA pinabassitna ti pattapattana iti peggad. “Idi napalabas pinattapattami ti agingga iti 21,000 nga ipapatay iti kanser iti tinawen gapu iti radon ket nalabit ti bilang itan ket 16,000,” kuna ni Dr. Richard J. Guimond, maysa nga opisial iti EPA. Nupay kasta, kunaenna: “Ti radon kaskasdi nga isu pay laeng ti maysa kadagiti kadadakkelan a peggad iti salun-at a sangsanguen dagiti tao.” Kaskasdi, awan ti makaitudo nga apag-isu iti agsakit iti aniaman a kanser a gapu iti pannakaisarang iti radon idiay pagtaengan.

Dadduma, kinapudnona, patienda a ti pannakaseknan gapu iti radon ket nakalablabes. Ni William Mills, maysa a dati a pangulo iti EPA, kunaenna a ti bilang ti ipapatay gapu iti kanser a maigapu iti radon immadu gapu ta adu kadagitoy nga ipapatay ti rebbeng a maipabiang iti panagsigarilio. “Ti panangmatmatko,” kunana, “ket ti pudno a peggad iti radon ket adda iti nagbaetan ti zero ken ti numero nga asideg iti zero.” Umasping met ti opinion ni Roger Eaton, pangulo iti grupo ti radon nga adda iti departamento iti salun-at ken pagimbagan iti gobierno ti Canada. “Ti kapadasanmi,” kunana, “ket ti kanser iti bara mammano a sakit no awan ti nairaman a panagsigarilio.”

Nalawag a ti panagsigarilio paaduenna ti peggad iti radon kadagidiay maisarang iti dayta. Kunaen ti magasin a Science a ti pannakaisarang iti radon paaduenna ti peggad iti kanser iti bara kadagiti managsigarilio iti di nababbaba ngem mamin-sangapulo a daras. Di pay naammuan no apay nga ad-adda nga apektaran ti radon dagidiay managsigarilio ngem dagidiay di agsigarilio, ngem dadduma nga eksperto mariknada a ti dinadadael-asuk a bara mabalin a lapdanna dagiti radioaktibo a produkto ti agrunrunot a radon.

Dadduma a luglugar ti nasarakan nga aduan ti radon. Idiay Clinton, New Jersey, idiay Estados Unidos, nasarakan a dagiti amin a pagtaengan a nasukimat iti maysa a komunidad addaanda iti nangato a radiasion ti radon. Lima a pagtaengan ti addaan iti nakangatngato ta napattapatta a ti panagnaed kadakuada iti intero a panagbiagda mangipaay kadagiti agnaed iti peggad iti kanser iti bara a kas met laeng iti panagsigarilio iti 20 a pakete a sigarilio iti inaldaw!

Inlawlawag ni Dr. Nero: “Adu a tattao kadagitoy a luglugar ti agnanaed kadagiti pagtaengan nga addaan iti kaadu ti radon a nangatngato ngem 20 picocuries, kaadu a dakdakkel pay ngem ti limitasion a pagtrabahuan dagiti minero.” Pinattapatta ni Nero: “Addada agarup 100,000 a kasta a sangakabbalayan, ket dagitoy a tattao pudno a kasapulanda ti tulong.”

Namakdaar ti EPA a walo milion a pagtaengan nga Americano ti addaan iti kaadu ti radon a nalabit manglab-aw iti pagalagadan ti gobierno nga uppat a picocuries iti tunggal litro nga angin. Kaskasdi, dadduma nga eksperto patienda a ti pattapatta ti EPA kadagiti agpegpeggad a pagtaengan ket nakalablabes. Pagduaduaanda met ti kaadu ti peggad nga ipaay ti bassit laeng a radon. Kinuna ni Dr. Bernard L. Cohen, propesor iti pisika ken radiation health idiay University of Pittsburgh: “Ti makunak iti impormasion ket ti bassit a pannakaisarang saan a makadangran; awan ti epekto ti nakabasbassit a radon, kas masarakan iti kaaduan a pagtaengan.”

Ti Ngay Pagtaenganyo?

Ti peggad nga ipaay ti radon agpannuray a nangnangruna iti kaadu ti uranium iti daga a pagnanaedanyo. Ti sabali pay a napateg a banag isu ti kita ti daga iti sirok ti balayyo; ti nalaka nga agagsep a daga ipalubosna ti iseserrek ti ad-adu a radon uray pay no ti linaon ti daga a radium ket bassit.

Ngem ti sabali pay a peggad isu ti pamay-an ti pannakaibangon ti balayyo. Kas pangarigan, adu a moderno a pagtaengan ti naibangon a saan a mastrek ti angin tapno maekonomia ti koriente. Gapuna, ti radon a makastrek kadakuada saan a dagus a makaruar. Kas inlawlawag ti maysa nga opisial ti EPA: “No ad-adda a di makastrek wenno makaruar ti angin iti balay, ad-adu dagiti makamulit a banag.” Gapuna, nataltalged dagiti daanen a balbalay a sadiay makastrek ken makaruar ti angin iti mabalin a peggad iti radon.

Ti naammuanen a lugar nga aduan iti uranium idiay Estados Unidos isu ti lugar manipud iti makindaya a Pennsylvania a lumasat agingga iti makin-amianan a New Jersey ken sumrek iti Nueva York. Ti sabali pay isu ti ginget ti Nalabaga a Karayan iti nagbaetan ti Minnesota ken North Dakota. No agnanaedkayo iti kasta a naammuanen nga aduan iti uranium a lugar, mabalin a nainsiriban nga ipasukimatyo ti angin iti uneg ti pagtaenganyo tapno maammuanyo ti kaadu ti radon iti dayta.

Nupay kasta, sadinoman ti yan ti pagtaenganyo, di maipadto dagiti resulta ti panangsukimat. Maysa a balay idiay Pennsylvania ti addaan ti kaadu iti radon a 2,694 picocuries, ngem iti sumaganad a ruangan adda laeng iti 3.6! Manen, ti nakaad-adu a radon iti uneg ti balay mabalin a masukalan kadagiti luglugar a saan a naammuan nga aduan iti radon. Gapu iti kasta a di pannakaipadto, kuna ti maysa a direktor iti EPA: “Ti laeng dawdawatenmi kadagiti tao nga aramidenda ket mangbusbosda iti $10 agingga iti $20 maipaay iti panangsukimat tapno maammuanda no adda parikutda.”

No ikeddengyo a masukimat ti pagtaenganyo, addada nadumaduma a pamay-an a mangaramid iti dayta. Mabalin a kayatyo ti manggun-od iti impormasion manipud kadagiti lokal nga ahensia iti panangtengngel iti aglawlaw. “Ti pagalagadan isut’ kalalainganna a pannakaisarang iti kuarto a pagnanaedanyo,” kuna ni Dr. Nero. “Ngem kaaduan a panangsagat ti EPA iti angin,” kunana, “ket maaramid babaen kadagiti detektor a maikabil idiay basement.” Ipaganetgetna met: “Ti panangsipsiput rebbeng nga agpaut iti adu a bulbulan, ken kasayaatan iti makatawen.”

Nainsiriban ti panagannad iti panangpili iti mangsukimat a kompania, yantangay ad-adda a mapagtalkan dagiti dadduma. Magatang met dagiti detektor ti radon. Ngem ipamatmat dagiti report nga adut’ nagdudumaanda sigun kadagiti modelo.

No kalpasan ti panangsukimat naammuanyo a nangato ti radiasion iti pagtaenganyo, tamingen ti parikut. Nalabit ti panangsullat kadagiti rekka idiay diding ti basement ken iti daplat ken ti panangusar kadagiti bentilador a mangpasayaat iti bentilasion ket umdasen. Idiay Clinton, New Jersey, ti komunidad a nadakamat a nasaksakbay a sadiay amin a pagtaengan addaanda iti nangato a radiasion, ti umuna a sangapulo a pagtaengan a natarimaan naibaba ti kaadu ti radon agingga iti natalged a pagpatinggaan iti uneg ti innem a bulan. Ti panangkorehir iti parikut mammano a makagasto iti nasurok a $1,500—ken kaaduanna nalaklaka pay.

Kadagiti naisangsangayan unay a kasasaad, kas iti kasasaad ti enheniero ti nuklear a planta, mabalin a kasapulan ti adu a trabaho. Ti semento a daplat ti basementna ken adu a daga iti sirokna masapul a maikkat. Ti pamuon ti balay naabbungan iti naisangsangayan a lapped iti radon a plastik, ket amin a rekka iti semento naseksekan iti silicone. Kamaudiananna, naikkan ti naisangsangayan a sistema ti bentilasion. Ti panangikagumaan a nangpabassit iti radon agingga iti natalged a kaadu, napaneknekan a naballigi nupay nakagasto iti $32,600.

Nakaragragsak, kasla ipamatmat dagiti pammaneknek a ti peggad iti radon kadagiti pagtaengan ket saan a kas iti kasaknap ti pagam-amkanda. Ngem no agduaduakayo maipapan iti pagtaenganyo, mabalin a kayatyo a pasukimat dayta maipaay iti talna ti panunotyo.

[Footnote]

[Dagiti Ladawan iti panid 13]

Sengngaw manipud iti danum iti bubon

Dagiti rekka iti daplat ken diding

Nalukay a tubtubo a pagayusan ti danum

No kasano a sumrek ti radon iti pagtaenganyo

Granito

Danum iti bubon

Rekka iti daplat

Napino nga abut ti hollow blocks