Didigra Idiay Baybay Aral
“AWANEN ti sabali pay a pangyarigan ti pakasaritaan ti sangatauan nga iti imatang ti maysa a kaputotan ti tao, mapukaw ti isuamin a baybay manipud rabaw ti daga.”
Kalpasan panagpaliiwna, inlawlawag ni R. V. Khabibullaen, maysa a nalatak a miembro ti sientipiko a komunidad iti dati nga Union Soviet: “Ay, dayta ket nakalkaldaang a gasat a mamagpeggad ti Baybay Aral.”
Daytoy a nagdakkel a baybay ket masarakan kadagiti disierto iti Uzbekistan ken Kazakhstan, dagiti dati a republika ti Asia iti Union Soviet. Idi 1960, sinaknapanna ti agarup 67,000 kilometro kuadrado, a mamagbalin iti dayta a maikapat a kadadakkelan a makin-uneg a bagi ti danum iti lubong. Ti laeng asidegna a Caspian Sea, ti Lake Superior ti Norte America, ken ti Lake Victoria ti Africa ti nalawlawa ti saklawenda.
Nupay kasta, iti napalabas a 30 a tawen, immes-es ti baybay Aral iti nasurok a kakatlo iti kalawana ken agarup dua a kakatlo iti kaadalemna! Nasurok a 28,000 kilometro kuadrado iti Aral, mamindua ti kalawa ti estado ti Connecticut, E.U.A., ti napukaw. Immababaw ti baybay iti nasurok a 12 metros, ket immes-es ti danum manipud 80 agingga iti 100 kilometro iti dati nga igidna. Daytoy linukasanna ti namaga a tukok ti baybay a di mabalin a pagbiagan a darat a sadiay ti dati a napintas nga asul a danumna ti nagpapangenan iti lames. Dagiti dati a rumangrang-ay a purpurok a pagdaklisan nabaybay-andan iti nakaad-adu a kilometro manipud takdang.
Bayat ti naladawen a paset ti 1950, agarup 45 milion a kilo iti malako nga ikan ti nakalap iti Aral iti tinawen. Duapulo-ket-uppat a kita ti lames ti naruay kadagiti natamnay a dandanum ti baybay. Agarup 10,000 a mangngalap ti nagdaklis iti puerto ti Muynak laeng, a sadiay naproseso ti 3 porsiento iti tinawen a makalapan ti Union Soviet. Ngem ita ti rumangrang-ay nga industria ti panagkalap iti baybay, a naminsan nangipaay ti panggedan dagiti 60,000 a tattao natayen; ti umap-apgad a dandanum ti Aral pinataynan dagiti ikan.
Awan-kaaspingna a Buya
Nakaskasdaaw, ti Muynak, a bimmaba ti populasionna manipud nasurok a 30,000 agingga iti agarup 20,000, ket masarakanen iti nasurok a 30 kilometro manipud ti umeses-es nga Aral. Maysa a sangaili manipud Estados Unidos, nga umadani iti ili babaen ti eroplano, ti nangipadamag ti pannakakitana “kadagiti arignat’ ay-ayam a barko a naintar iti maysa a sikigan ti disierto.” Idi inasitganna ti lugar apaman nga isut’ nakadissaagen, napaliiwna: “Dinosdosena kadagiti landok a pagkalap a barko ken dadduma pay kadagiti lantsa ti nagtingig ken nailumlom ti dadduma a bagida, a kasla insadsad nga impauneg ti nagdakkelan a tidal wave.”
Idi nangrugi a nages-es ti baybay, nakali ti maysa a kanal tapno dagiti lantsa iti puerto ti Muynak ket makalayagda iti nalawa a baybay. Napaliiw ti mayor ti ili: “Idi kalam-ek ti 1974, napartak nga immes-es ti baybay, ken idi primavera, idi dagiti lantsa gagangay a mailayagda, din madanon ti danum ida, ket imposible a magunay ida.”
Aniat’ nakaigapuan daytoy a didigra?
Apay Agpukpukaw ti Baybay
Manipud idi unana a tiempo, dua a dadakkel a karayan, ti Amu Darya ken ti Syr Darya, ti agayus iti Aral. Ti danum dagitoy a karayan aggapu kadagiti marunaw nga hielo iti kabambantayan ti makin-amianan a daya ti Afghanistan ken Kyrgyzstan. Nupay kasta, tapno mapagbalin ti namaga a tukok ti Aral a kas kangrunaan a pagmulaan, naiturong ti danum kadagiti kanal ti irigasion ket dandani awan ti mabati nga agayus iti baybay.
Ti makuna a proyekto ti baybay Aral napasinayaan idi 1960, ket nabiit a limmawa ti daga a nairigasionan iti agarup 6.8 milion nga ektaria, mamindua iti California, E.U.A. Rimmangpaya dagiti mula iti disierto, ngem di nagbayag nangrugin a nagpukaw ti baybay.
Dagiti kadi gunggona linab-awanda ti pannakadadael ti baybay?
Dagiti Gunggona a Nakalkaldaang Nagbanaganna
Ti kangrunaan a mula ket kapas, nga agarup kaguddua ti daga ti nakaimulaanna. Sakbay ti pannakarbek ti Union Soviet, 95 porsiento iti kapas nga inusarna ti naggapu iti nairigasionan a daga ti tukok ti Aral. Kasta met, adda sobra a mailako iti sabali a pagilian a makaipaay iti kasapulan a kuarta. Ti disso nakapataud met iti agarup 40 porsiento a bagas iti Union Soviet.
Mainayon pay, ti tukok ti Aral nagbalin a kangrunaan a paggapuan dagiti kappuros a prutas ken natnateng iti pagilian, a kas iti California iti Estados Unidos. Ken naipaay dagiti gundaway ti panagtrabaho iti napartak-iyaaduna a populasion a dandani 40 milion a tattao. Ngem, saan unay a natingiting no kasano a maapektaran ti aglawlaw.
Kas pangarigan, saan a nasemento dagiti kanal ti irigasion. Kas banagna, kaaduan a danum ti inagsep ti nadarat a daga sakbay a makadanon kadagiti mula. Mainayon pay, adu ti nausar a napeggad a pestisidio, ken tapno mapapartak ti panagapit iti kapas, nausar dagiti napipigsa a herbicides (pagpatay ti ruot) a mangpatay kadagiti mula.
Gapuna, kasta unayen ti pannakadadael ti aglawlaw, a lab-awanna pay ti pannakaperdi ti industria ti panagkalap iti baybay Aral. Kas pangarigan, tunggal tawen pinullo a milion a tonelada iti intayab-angin a darat ken asin manipud ti 28,000 kilometro kuadrado a nalukasan a tukok ti baybay ti awiten dagiti dadakkel a bagio a masaripatpatan iti law-ang.
Dagiti agtinnag a darat wenno tudo kadagitoy a bagio, addaandat’ makapapatay a kaadu ti asin, pestisidio, ken dadduma pay a naglalaok a banag. Dagiti dadduma a paset ti tukok ti Aral umawat itoy a naglaok nga asin ken darat nga aginggat’ guddua tonelada iti tinawen iti tunggal acre. Ken nasaripatpatanen ti tapuk ti Aral agingga ti Arctic a takdang ti Russia.
Ti sabali pay a makitkita a pagamkan isu ti epekto ti ageses-esen a baybay Aral iti klima. Awanen ti kalalainganna a panangpalammiis ti baybay iti klima isu a nakapudpudoten ti kalgaw ken nakalamlamiisen ti kalam-ekna. No primavera, naladladaw ti lamiis, ken nasapsapada no otonio, nga isut’ mangpaababa iti tiempo ti panagmula.
Kasta met, ti panagmaga ti Aral dinadadaelna ti biag dagiti animal. Nasurok a 170 a kita ti animal ti nagbibiag iti aglawlaw ti Aral sumagmamano a tawen ti napalabasen; ita basbassit pay ngem 40 ti nabatin. Idi nasapa a 1960’s, nasurok a 600,000 a lalat ti muskrat ti naala iti tinawen, ngem ita ket awanen. Ti nakaad-adu a mineral ti baybay ti nangpatay kadagiti an-animal iti disierto nga umin-inum iti dayta.
Matmatay a Daga ken Agsakit nga Umilina
Nakalkaldaang, ti daga ket sabsabidongan ti adu nga asin iti daga. No madanuman ti daga ti disierto, pagmagaen ti nabara nga init ti kaaduan a danum, ket paaduenna ti asin ti daga. Mainayon pay, no nabuslon a danum ti agsepen ti daga, in-inutenna a pangatuen ti kaadalem ti danum. Ket no ti nasabidongan a danum dumanon kadagiti ramut ti mulmula, madadaelda gapu iti nasabidongan a danum. Kastat’ mapaspasamak iti tukok ti Aral. “Ti isu met laeng a saplit a nangituggod ti panagpababa ti immuna a sibilisasion ti Mesopotamia,” inlawlawag ti maysa a mannurat, “ti mangbikbiktima manen.”
Masabsabidongan met dagiti tao. Agramaram dagiti pestisidio ken herbicides a mangsabidong ti mainum a danum. Iti kasta, adu a tao ti umin-inum ti danum nga addaan napeggad a kemikal, ket nakalkaldaang ti banagna. “Ti literatura ti panangagas iti lugar,” kunaen ti magasin a World Watch, “napno kadagiti pakasarsaritaan iti depekto ti pannakaiyanak, agraraira a sakit ti dalem ken bekkel, nakaro a gastritis, iyaadut’ matmatay a maladaga, ken lumanlanlan a kanser.”
Inladawan ni Dr. Leonid Elpiner, espesialista dagiti parikut ti salun-at idiay baybay Aral, imbilangna dagiti saplit a mapadpadasan ti lugar kas “pestisidio nga AIDS.” Kinunana: “Panunotentayo a ti kangrunaan a panggeptayo ket saanen a ti panangispal iti baybay ti Aral. Isut’ panangispaltay ti populasionna.”
Ti editor iti National Geographic, ni William S. Ellis, maysa kadagiti kaunaan a bisita nga Americano iti lugar, insuratna: “Ti baybay ket madama a didigra ti aglawlaw—a kunaen ti adu a kapada ti nuklear a didigra idiay Chernobyl idi 1986.” Iti maysa a miting idiay Muynak inawagan ti maysa a lalaki dayta a “mamin-sangapulo a daras a dakdakes pay.”
Pudno, didigra ti napasamak iti baybay Aral. Ngem, saan nga inggagara dayta. Naimbag ti panggep dagiti agtuturay. Pinadasda a pagbalinen ti disierto a pagtubuan ti pangtaraon kadagiti tao. Ngem ti pannakaitungpal dagiti gandatda namataud ti nakaro a panagsagaba, a nanglab-aw kadagiti gunggona.
Maysa a mannurat, a mangpampanunot iti didigra ti baybay Aral, ti nangitudo iti rebbengen ti tao nga ipatawid ti daga iti masanguanan a kapkaputotan “kas nangayngayed ken nataktakneng a lugar.” Daksanggasat, napasamak ti kasunganina ditoy, kas paneknekan dagiti dramatiko a panagbalbaliw a nangrugi iti tukok ti Aral 30 a tawtawen ti napalabasen.
[Ladawan iti panid 24, 25]
Immes-es ti danum ti baybay Aral agingga iti 95 kilometro, a nangisadsad kadagiti lantsa iti kadaratan
[Credit Line]
David Turnley/Black Star
[Ladawan iti panid 26]
Ti panangpadanum pinagbalinna ti tukok ti Aral kas nabunga a daga ngem adut’ pinirdina
[Credit Line]
David Turnley/Black Star