Panagsirarak iti Law-ang—Aniat’ Nagapuananen ti Tao nga Irarang-ay?

IDI Abril 12, 1961, maysa a baro a manangtakuat a kas ken Christopher Columbus ti nairaman iti rekord iti historia. Ni Yuri Alekseyevich Gagarin, maysa a cosmonaut a Russo, nakaaramid ti umuna a panagbiahe ti tao idiay law-ang babaen ti lugan iti law-ang a Vostok 1. Isut’ nagbiahe iti kawatiwat a 40,900 kilometro iti las-ud ti 108 minutos a nangrikos iti daga iti naminsan. Isut’ nangabak iti kaunaan a maymaysa a rikos iti napateg a salisal ti dati nga Union Soviet ken ti Estados Unidos iti law-ang.

Kinuna ti U.S.News & World Report: “Ti kinapudno ket . . . naiduron ti America iti law-ang gapu ta nasken a lab-awanna dagiti Russo.” Nalawag a ni Presidente John F. Kennedy inkeddengnan a padasen a pukawen ti naggiddiatan dagiti nagapuanan ti Soviet ken ti America iti law-ang. Insurat ni John Logsdon, direktor iti Center for International Science Technology Policy, iti Blueprint for Space: “Kunaen ni Sorenson, [ti kangrunaan a manangbalakad ni Kennedy] a ti tignay ni Kennedy ket inimpluensiaan ti kinapudno [a] ‘kasta unay ti pannakaidayaw dagiti Soviet iti sangalubongan iti panagbiahe ni Gagarin ngem napukaw ti dayawmi iti Bay of Pigs.a Impaganetget dayta ti kinapudno a ti dayaw ket napateg iti panangibanag kadagiti ar-aramid ti lubong, saan a basta pannakinaig iti publiko.’”

Inkeddeng ni Presidente Kennedy nga iti aniaman a gatad masapul a mangaramid ti Estados Unidos ti nakaskasdaaw a banag a manglab-aw kadagiti Soviet. Inimtuodna: “Adda kadi gundawaytayo a mangabak kadagiti Soviet babaen ti panangikabil ti maysa a laboratorio idiay law-ang, wenno maysa a panagbiahe a mangrikos iti bulan, wenno panangidisso iti maysa a raket idiay bulan, wenno ti ipapan ti maysa a raket idiay bulan nga adda luganna a tao ken agsublinto? Adda pay kadi sabali a programa iti law-ang a makaikari kadagiti nakaskasdaaw a pagbanagan a pangabakantayo?” Addaan met laengen dagiti sientista ti E.U. ti napolitikaan a pakatignayan a mangsuportar kadagiti gakatda. Ngem masapul nga agurayda pay iti panagballigida.

Intuloy dagiti Russo ti nagsasaruno a balligida idi 1963 idi ni Valentina Vladimirovna Tereshkova nagbalin a kaunaan a babai a nangrikos iti daga, saan a namimpinsan, no di ket 48 a daras! Sinango ti NASA (National Aeronautics and Space Administration) ti karit a kumamakam iti salisal iti internasional a pakaidayawan iti law-ang. Kamaudiananna, ania ti nagapuananda?

Ti Apollo ken ti Bulan

Inad-adalen dagiti sientista ti NASA ti posibilidad ti panagdisso idiay bulan nanipud pay idi 1959. Kiniddawda ti pammalubos a mangaramid ti maysa a lugan iti law-ang a maawagan Apollo. Nupay kasta, “nagkedked ni Presidente Eisenhower a manganamong itoy a kiddaw.” Apay a nagkedked? Ti gatadna, a manipud $34 agingga iti $46 bilion, “saan a makapataud iti umdas a pannakaammo iti siensia a maitutop iti magasto. . . . Imbaga ni Eisenhower iti NASA a dina anamongan ti aniaman a proyekto maipapan iti panagdisso idiay bulan.” (Blueprint for Space) Ti laeng panginanamaan dagiti sientista isut’ baro a presidente, ni John F. Kennedy.

Tinudinganna dagiti sientista ti E.U. iti kalat a panangidisso iti tao idiay bulan sakbay ti panagpatingga iti dekada—ken sakbay a maunaan ida dagiti Russo! Ni Wendell Marley, maysa nga electrical engineer nga agtartrabaho iti pannakaiturong ken pannakaipatayab ti Apollo, ti nagkuna iti Agriingkayo!: “Sigurado nga adda pannakisalisal iti U.S.S.R., ket daytoy met ti puersa a nangtignay kadagiti adu nga inhiniero a katrabahuak. Maipagpannakkelmi ti panangaramidmi iti pasetmi iti panangidisso ti tao idiay bulan sakbay a naaramid dagiti Russo dayta. Adu kadakami ti nag-overtime pay nga awan ti kanayonan a sueldo tapno makaturposkami iti naikeddeng a tiempo.”

Ti nagbanagan amin dagita a panagregget adda itan iti historia—imbati da Neil Armstrong ken Edwin “Buzz” Aldrin ti kaunaan a tugot ti tao idiay bulan idi Hulio 1969. Ngem adda gatad daytoy nakaskasdaaw a nagapuanan. Idi Enero 27, 1967, napukaw dagiti tallo nga astronaut ti biagda iti maysa a puor iti uneg ti command capsule bayat ti panangsubok sakbay ti pannakaipatayabda. Ngangngani tallo a bulan kalpasanna, natay ti cosmonaut a Russo a ni Vladimir Komarov bayat ti panangpadasna nga agsubli ditoy daga kalpasan ti 18 a daras a panangrikosna iti dayta. Kaskasdi, kadagiti ginasut a tawen, dayta ti gatad nga imbayad dagiti lallaki ken babbai iti panagsirarakda. Natayda iti panangbirukda ti pannakaammo ken dayaw.

Ita, malaksid iti panagbiahe iti bulan, ania pay nga irarang-ay ti naaramidan idiay law-ang?

Panagsirarak kadagiti Planeta

Nangisaad ti NASA kadagiti adu a satellite idiay law-ang, ket rimmang-ay ti pannakaammoda iti uniberso. Daytat’ maysa kadagiti gunggona a pagminaren dagiti sientista iti panangikalinteganda iti dakkel a gastos ti panagbiahe dagiti astronaut ken dadduma a lugan a pagsirarak a naisaad iti law-ang. Naangay idi Marso 1992 ti maika-20 nga anibersario ti maysa kadagiti naisangsangayan a pakasaritaan ti balligi iti panagsirarak iti law-ang—ti pannakaipatayab ti immuna a panagsirarak iti law-ang a napan iti labes ti solar systemtayo. Naipatayab ti Pioneer 10 idi 1972, kalpasan dagiti nagsasaganad a pannakapaay dagiti immun-una ngem dayta, nanipud pay idi 1958. Agarup tallo a tawen ti manamnama a panagpaut ti panagsirarak ti Pioneer. Imbes a kasta, gaput’ papaandaren ti nuklear a bileg, daytat’ mangipatpatulod pay laeng kadagiti impormasion ditoy daga. Ni Nicholas Booth, a nagsurat iti New Scientist, kunaenna a “namnamaen dagiti opisial ti NASA a matuntonda ti lugan iti law-ang sakbay ti tawen 2000. Madeskribir dayta a kas ti kababalligian pay laeng a mision kadagiti planeta.” Apay a naisangsangayan unay ti Pioneer 10?

Daytat’ naiprograma nga agturong iti kadadakkelan a kaarrubatayo a planeta, ti Jupiter, sakbay a panawanna ti solar system. Daytoy ramanenna ti panagdaliasat nga agarup 779 milion kilometro nga agpaut iti ngangngani dua a tawen. Nakagteng idiay Jupiter idi Disiembre 1973. Iti dalanna linabsanna ti Mars ket limmasat iti maysa nga asteroid belt iti labes ti Mars. Dayta inrekordna ti 55 a panangdalapus ti tapuk. Nupay kasta, limmabas ti lugan iti law-ang nga awanan dadael. Dagiti dadduma nga instrumento rinukodda ti radiasion ken magnetiko a tay-ak iti aglawlaw ti Jupiter.

Idi agangay naipatayaben ti Pioneer 11, ket kalpasan a linabsanna ti Jupiter, daytat’ napan idiay Saturn. Iti panangitultuloyda kadagiti panggep dagitoy a Pioneer, inaramid ti NASA dagiti lugan iti law-ang a Voyager 1 ken 2. Dagitoy, sigun kadagiti sasao ni Nicholas Booth, ti nangipatulod “iti aglaplapusanan nga impormasion maipapan iti kasasaad ti Jupiter a nanglab-aw kadagiti nagbanagan dagiti mision ti Pioneer.” Kasano ti panangipatulod dagitoy a panagsirarak iti impormasionda ditoy daga?

Adda pamay-an a pagsurotan a naawagan Deep Space Network, a buklen dagiti radio dishes, a 64 metro ti diametrona nga agsisinnublat a mangawat kadagiti signal bayat ti panagtayyek ti daga. Dagitoy a dishes addada idiay España, Australia, ken Estados Unidos. Isudat’ mangipaay iti umiso a pannakaawat dagiti radio signal iti lugan iti law-ang.

Adda Kadi Biag Idiay Mars?

Nalawag a ti panagsirarak iti law-ang ket agtultuloyto a tignayen ti maysa a makasukisok a saludsod a nanggutugoten iti kinausiuso ti tao iti sinigsiglon: Adda kadi intelihente a biag iti sadinoman a paset ti naglawaan nga uniberso? Iti nawatiwaten a panawen inutoben dagiti astronomo ken mannurat no adda met laeng biag idiay nalabaga a planeta a Mars. Aniat’ pinaneknekan dagiti nabiit pay a panagbiahe idiay law-ang maipapan iti daytoy?

Ti nagsasaganad a panagsirarak ti Mariner idiay law-ang idi 1960’s ken 1970’s ket nakaipatulod kadagiti ladawan ti Mars ditoy daga. Ket idi 1976, nakapagdisso dagiti Viking 1 ken 2 idiay Mars ket, nakaskasdaaw ta nakaipatulodda iti impormasion maipapan iti bato ken dagana. Kasano a nagun-odan dayta? Babaen ti panangusar ti maysa a kemikal ken biolohikal a laboratorio a paandaren ti robot. Inakup ti robot ti daga, impanna idiay lugan, ket sinukimat ti laboratorio babaen ti robot. Adda kadi biag sadiay wenno aniaman a panginanamaan iti biag? Aniat’ impalgak dagiti ladawan ken panagsukimat?

Ilawlawag ti mannurat iti siensia iti law-ang a ni Bruce Murray: “Awan bassit a kayo, ruruot, tugot wenno dadduma a pakailasinan iti biag a mangpagin-awa iti kinalangalang daytoy makaallukoy a kasasaad ti dagana. . . . Nupay nakaan-annad ti panangsukimat iti dagana . . . , awan uray maysa nga organiko a molekula a nasarakan . . . Ad-adda a nalangalang ti daga ti Mars ngem ti aniaman a disso ditoy Daga. . . . Nalabit talaga nga awan ti biag idiay Mars iti napalabasen a binilbilion a tawen.”

Inadaw ni Murray ti konklusionna kadagiti amin a naaw-awat a pammaneknek manipud panagsirarak kadagiti planeta: “Talaga a datdatayo ti adda iti daytoy a Solar System. Ti Daga, ti kakaisuna nga addaan iti danum, isu laeng ti pakasarakan iti biag. Awan ti uray kaadayuan a kabagiantayo idiay Mars wenno iti uray sadinoman iti daytoy a Solar System.”

Aniat’ Langa ti Venus?

Ti Venus, nupay umasping ti kadakkelna iti Daga, maysa a planeta a di mabalin a pagtaengan ti tao. Awagan ni astronomo a Carl Sagan dayta a kas “karurugitan a lugar.” Ti makinngato nga ulepna addaan iti sulfuric acid, ket carbon dioxide nga interamente ti atmosperana. Ti atmospheric pressure iti rabawna ket 90 a daras ngem iti Daga; daytat’ katupag ti dagsen ti danum a maysa a kilometro ti kaadalemna.

Ania pay dagiti naggiddiatan ti Venus ken ti Daga? Kunaen ni Carl Sagan iti librona a Cosmos, a ti Venus ket agtayyek a “paatras, iti direksion a kasungani dagiti amin a planeta ditoy makin-uneg a solar system. Kas banagna, sumingising ti Init iti laud ket lumnek iti daya, ket busbosenna ti 118 nga al-aldaw ti Daga manipud isisingising ti init agingga iti sumaganad nga isisingising ti init.” Ti temperatura iti rabawna ket agarup 480 degrees Celsius, wenno, kas kunaen ni Sagan, “napudpudot ngem ti kapupudotan a pagurnuan iti balay.” Nanipud pay idi 1962, adu a kita ti panagsirarak ti inaramiden ti nagduduma a pagsirarak a Mariner ken Pioneer agraman dagiti adu a Soviet Venera a luglugan idiay Venus.

Nupay kasta, no maipapan iti panangilasin, dagiti kasayaatan a resulta ket aggapu iti panagsirarak ti Magellan, ti mangmapa iti Venus a radar nga iwanwanwan ti Jet Propulsion Laboratory ti NASA. Daytat’ naipatayab manipud iti space shuttle nga Atlantis idi Mayo 4, 1989. Daytoy naisangsangayan a lugan, ti Magellan, ti nangbusbos iti 15 a bulbulan a nangdanon iti Venus, a sadiay ti pagrikrikusanna itan iti tunggal tallo nga oras ken 15 minutos bayat ti panangala ti radarna kadagiti ladawan ket ipatulodna ida ditoy daga. Kunaen ni Stuart J. Goldman, iti panagsuratna iti Sky & Telescope: “Nakaro unay ti panagbidduttayo no kunaentayo a naisangsangayan ti gapuanan ti lugan iti law-ang a Magellan. . . . Daytoy a paandaren ti robot a mangimapa mailasinna laeng ti 84 porsiento kadagiti bambanag a kas ti kadakkel ti istadium ti football ken dagiti daddadakkel pay nga adda iti intero a planeta bayat ti umuna a 8 a bulan a panagrikosna. . . . Nakaad-adu ti impormasion nga impatulod ti Magellan kadagiti magagaran a sientista. Iti pangrugian ti 1992, daytat’ nakaipatuloden iti 2.8 trilion nga impormasion. Daytoy ket tallo a daras nga ad-adu ngem kadagiti amin a nagtitipon a mangiladawan nga impormasion manipud kadagiti immuna a luglugan a naipatulod kadagiti planeta.”

Daytoy ket maysa a pangarigan a maysa a shuttle a nangilugan nga agpadpada iti tao ken robot ket nakapataud kadagiti nakaskasdaaw a resulta. Ti gunggona? Ad-adu a pannakaammo maipapan iti solar system tayo. Ket naaramid amin daytoy a nababbaba ti gastos, yantangay ti Magellan ket nasangal babaen ti panangusar kadagiti paset a tedtedda ti pagsirarak a Voyager, Galileo, ken Mariner.

Ti NASA ken dagiti Espia a Satellite

Saan laeng a ti panangbiruk ti pannakaammo iti siensia ti kakaisuna a panggep ti panagsirarak iti law-ang. Ti maysa pay a pakatignayan isut’ tarigagay a manggundaway kadagiti manamnama a kabusor iti militaria. Iti adu a tawtawenen, dagiti programa iti law-ang ket inusaren agpadpada ti Estados Unidos ken ti dati nga Union Soviet a mangpalawa iti panagespiada. Kunaen ni Bruce Murray iti librona a Journey Into Space: “Nanipud pay idi rugina, ti panangrikos iti Daga ket maysan a tay-ak a pagpaliiwan ken dadduma pay a namilitaran a ganuat, ti pakaar-aramidan dagiti makapapatay ken makagundaway a panagsalisal ti Estados Unidos ken ti Union Soviet.”

Impadamag ni Joseph J. Trento iti librona a Prescription for Disaster nga “idi 1971 inrugi ti CIA (Central Intelligence Agency) ken ti U.S. Air Force a dinisenio ti Keyhole wenno dagiti agsasaruno a pagespia a satellite a KH. Idi Disiembre 19, 1976, naipatayab ti immuna a Keyhole.” Dagitoy a mangretrato a satellite makapagrikosda iti dua a tawen ket ipatulodda dagiti impormasionda ditoy daga babaen iti digital transmission. Kasano ti kinaepektiboda? Ituloy ni Trento: “Nakalawlawag ti panangilasinda kadagiti banag ta uray pay ti numero ti plaka dagiti nakaparada a kotse nalawag a mabasada. Kasta met, nausar dagiti satellite a mangretrato kadagiti lugan ti Soviet nga agrikrikos iti law-ang ken dagiti tumaytayab a manggundaway a mangbomba a lugan.”

Dagiti Nakarikrikut Pannakaaramidna a Shuttle

Kadagiti nabiit pay a tawen naragsakan ti lubong a nakakita iti pannakaipatayab ti nangilugan ti tao a shuttle iti law-ang. Pinanunotyon aya no kasanot’ kinarikut ti intero a ganuat? No kasano kaadu dagiti mabalin nga agkibaltang ket mangituggod iti didigra? Kas pangarigan, nakidangadangen dagiti inheniero kadagiti parikut a kas ti panangpalamiis iti makina ti shuttle bayat ti pannakaipatayabna tapno maliklikan ti pannakarunawda babaen iti kapudotda. “Bayat dagiti immuna a sumagmamano a tawen ti panangpadas, nagsasaruno ti pannakarunaw ken panagbettak dagiti makina” insurat ni Trento. Kalpasanna, masapul nga aggigiddan nga agsindi dagiti dua a solid-fuel dagiti booster rocket tapno saan a madadael ti intero nga alikamen. Dagitoy a banag pudno a pinaaduna ti gastos.

Ti immuna a naballigi a panangipatayab ket naaramid idi Abril 12, 1981. Bayat a dagiti dua a lallaki a da John Young ken Robert Crippen nairakedda iti tugawda, tunggal maysa kadagiti tallo a makina ti shuttle pinataudna ti 170,000 kilo a panangital-o. Sigun ken ni Trento, nagpanunot dagiti dadduma a sientista: “Balligi kadi daytoyen wenno matnagto kadi ti arapaap kadagiti baresbes ti Florida a mangdadael iti pananginanamada nga agballigi? No saan a nagsindi dagiti solid iti baet ti maysa a segundo mabalin nga adda pannakauram iti pagipatayaban 39A. . . . Iti temperatura a zero nagsindi dagiti solid. Napno ti puraw nga alingasaw ti langit ket limmukay dagiti mangtengtengngel a hold down bolt. Nangngeg dagiti trepolante ti ungor. Nariknada ti panagpangato ti lugan ken ti pimsuak a bileg.” Nagballigida. “Iti damdamo unay iti historia ti E.U., limmuganen dagiti Americano iti di pay ammo ti panagballigina a raket ken naipatayabda dayta. . . . Nagandar ti kamomodernuan pay laeng a lugan a naaramid.” Naipasngayen dagiti baro a kaputotan dagiti kas ken Columbus. Ngem adda met dagiti peggadna—ken adda met gatadna. Ti didigra ti Challenger idi 1986 a nakagapu iti ipapatay dagiti pito nga astronaut ti pammaneknek iti dayta.

Iti immuna a naballigi a pannakaipatayab ti shuttle, dagiti de kolor a ladawan impakitada a dagiti naandur ti pudot a tisa, a nasken iti isusubli ti lugan iti atmospera ti daga a 1,100 degrees Celsius ti kapudotna, napukawda manipud iti sirok ti agrikrikos a lugan. Masapul a sukimaten a naimbag dagiti sientista tapno maammuanda ti kadakkel ti dadael. Awan ti nabileg unay a kamera ditoy daga a makaipaay iti nalawag a ladawan ti nadadael a sirok ti Columbia. Gapuna, ania ti remedio? Ti pagespia a satellite a KH-11 ket adda nga agrikrikos iti ngatuen ti shuttle. Naikeddeng nga ipatallikudda iti daga ti agrikrikos a shuttle tapno agparang ti sirokna iti satellite. Ti resulta a naipatulod ditoy daga ti nangipatalged kadagiti tattao iti NASA a bassit laeng a tisa ti napukaw. Saan nga agpeggad ti mision.

Ti Aramiden ti Shuttle—Agpaay iti Gubat wenno iti Kappia?

Ti pakasarsaritaan ti NASA ket kankanayon a panagdadangadang dagidiay nakakita iti dayta a tignay a maysa a pamay-an ti natalna a panagsirarak iti law-ang ken dagidiay a nakakita iti dayta a kas pamay-an a manggundaway kadagiti Soviet iti Cold War. Idi 1982 ginupgop ni Harold C. Hollenbeck, kameng ti Kamara dagiti Representante, dayta a panagsupadi ti pagayatan, idi kinunana iti House Science and Technology Committee: “Ti nakaam-amak ket saan nga ammo dagiti Americano ti pannakaar-aramat ti saan a namilitaran a gandat iti law-ang iti politika ken iti militaria. . . . Maysa a grupo dagiti sibilian ti nangidisso kadatayo idiay bulan . . . para kaniak, diak kayat ti nangina a trabaho a paset iti Star Wars Pentagon. . . . Manginanamaak a ti sumaganad a kaputotan dagiti Americano saandanto a taliawen dagidiay adda kadatayo ditoy itatta a kas papangulo a nagulimek laengen bayat a pinagbalin ti America ti maysa a natan-ok a gakat nga alikamen ti gubat iti nagbabaetan dagiti planeta.”

Intuloyna babaen ti pananggupgopna iti riribuk nga ar-aramiden ti tao iti masanguananna: “Napantayo iti law-ang a buyogen ti panggep a mangtakkuat iti baro a lugar ket ita itugottayo ti gura ken panagriringgor ditoy daga kadagiti langlangit a kasla kalintegan dagiti tao ti aggugubat iti amin a lugar.” Dagiti dadakkel a negosio ken ti napolitikaan ken namilitaran a pagayatan padpadasendan a ringbawan ti NASA. Binilion a doliar ken rinibo a trabaho (ken botos) ti naisangrat iti masanguananna.

Ti nainkalintegan a saludsod ita ket, Ania dagiti dadduma a gunggona ti sangatauan iti panagsirarak iti law-ang, aniat’ ipaay ti masanguanan?

[Footnote]

[Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

1. Ti lugan idiay bulan nga indissaag ti Apollo

2. Ti lunar module a nakalugan ni astronaut Edwin E. Aldrin, Jr., (Hulio 20, 1969)

3. Ti Patakder a Pakasangalan dagiti Lugan, mabalin a ti kadadakkelan a maymaysa a patakder iti lubong

4. Ti shuttle adda iti lugan iti dalan nga agturong iti pakaipatayabanna

5. Satellite a ngangngani maipatayab

6. “Challenger” shuttle nga addaan makitkita a takkiag ti robot

7. Immuna a babai iti law-ang, ni Valentina Tereshkova

8. Immuna a lalaki iti law-ang, ni Yuri A. Gagarin

9. Dagiti takiag ti robot a mangak-akup kadagiti sample idiay Mars

[Credit Lines]

Ladawan 1-6 ti NASA; 7, 8 Tass/Sovfoto; 9 Ladawan ti NASA/JPL