Panangmatmat iti Lubong

Panagkasar wenno Panagkabbalay

Iti dadduma a dagdaga agbalbalinen a gagangay kadagiti agassawa ti agkabbalay imbes nga agkasar. Nangnangruna, mamakdaar ti New Zealand Herald, ta “mabalin a din napateg ti panagkasar idiay Europa.” Idiay Sweden ken Denmark, kuna ti diario, isingasing dagiti estadista a kagudua laeng kadagiti babbai ti agkasar. Iti dadduma a paset ti Europa, agarup kakatlo ti agpangpanggepen nga agtalinaed a wayas. Kaskasdi, impakita dagiti panagadal a ti panagkabbalay sakbay ti panagkasar dina ipatalged ti nagsayaatan a panagasawa, kas ti naipagarup idi. Maysa a nabiit pay a report iti Journal of Marriage and the Family nasarakanda a “dagiti agassawa a nagkabbalay sakbay ti panagkasarda impadamagda ti nababbaba a kasasaad ti panagasawada, nababbaba a panangipategda iti institusion ti panagasawa, . . . ken dakdakkel a gundaway nga agdiborsio ngem kadagidiay agassawa a saan a nagkabbalay.”

Suspetsaen dagiti Sientista dagiti Kapatadada

Kasano kasaknap ti panangallilaw iti siensia? Ti kadadakkelan a nasaknap a sientipiko a kagimongan ti lubong, ti American Association for the Advancement of Science, nabiit pay a nangipatulod kadagiti surbey maipapan itoy a tema kadagiti 1,500 a miembro. Kadagiti 469 a sientista a simmungbat, 27 porsiento ti “mamati a nakasabet wenno nakasaksidan kadagiti pinarbo, pinalsipikar, wenno kinopia a panagsirarak kadagiti napalabas a 10 a tawen,” sigun iti magasin a Science. Adda laeng 2 porsiento a mamati a bumasbassiten ti panangallilaw; 37 porsiento ti makakita nga agpangpangato. Kadagidiay nakakita ti panangallilaw, 27 porsiento ti nagkuna nga awan inaramidda iti dayta, ket 2 porsiento laeng ti sipapanayag a nangkarit iti impormasion a suspetsaenda nga ulbod. No maipapan iti makagapu kadagiti amin a panangallilaw, adut’ inlista dagiti sientista, kas iti nakaro a panagsasalisal a mangipablaak nga umuna iti nasarakanda ket magun-odanda ti tulong ti gobierno ken ti panangbigbig ti publiko.

Panangkigtot ti Pating!

Nabayagen a birbirukenda ti maysa nga epektibo a pangsumra iti pating. Dagiti tabukol ti pating, malaksid iti panangdangranda iti agpegpeggaden a parparsua iti baybay kas kadagiti dolphin ken pawikan, sapulenda ti panangmantener, nangnangruna kalpasan dagiti nakaro a bagio. Nupay kasta, kasla adda rinang-ayan babaen iti elektromagnetiko a pangsumra iti pating. Ni Norman Wynne iti Natal Sharks Board idiay Sud Africa ilawlawagna: “Naammuanmi a sensitibo unay [dagiti pating] iti elektromagnetiko a tay-ak iti naikeddeng a kapigsa.” Dagiti panangsubok kadagiti 250 a panangsaranget kadagiti pating impakitada nga iti tunggal kaso liklikan dagiti pating ti baro a panglapped. Agparang a saan a makadangran ti alikamen kadagiti dadduma a biag iti baybay. Ti produkto, a mabiiten a mailako, ket bassit laeng a maisuot iti sinturon wenno naikapet iti surfboard.

Nausar a Tabako?

No usigen dagiti amin nga ipapatay gapu iti di umiso a panangusar iti dayta, adda kadi gunggona iti pannakausar ti tabako? Sigun iti maysa nga artikulo a naipablaak iti maysa a pagiwarnak ti Sud Africa nga Endangered Wildlife, mabalin nga adda. Ti tabako mabalin a mausar a kas gagangay a pestisidio. Ti naipaburek a solusion ti nameknek a tabako ken sabon a naipugsit kadagiti mula papatayenna dagiti samrid, ngilaw, ken anay. Idi naipunas iti kudil dagiti karnero, baka, ken kalding, siepektibo a pinukaw ti solusion dagiti angpas. Nupay kasta, iparang ti artikulo daytoy a mamagpanunot a pakdaar: “Daytoy a solusion ti tabako ket napigsa a gagangay a sabidong. Saan koma nga inumen daytoy dagiti tao wenno animal. Dikay mangidulin iti adu kadagiti nawaya a lugar iti pagtaengan. Dagiti mula a mapugsitan itoy saan koma a maapit iti las-ud ti uppat nga aldaw kalpasan ti panangpugsit ken masapul a maugasan a naimbag iti nadalus a danum sakbay a kanen.”

Dagiti Gunggona iti Panagpasuso

Ti nasapa a panangpusot ti kangrunaan a makagapu iti ipapatay dagiti ubbing kadagiti rumangrang-ay a pagilian, sigun iti magasin ti Brazil nga Superinteressante. Kagudua kadagiti inna iti Brazil sumardengda nga agpasuso iti maikadua a bulan imbes nga itultuloyda agingga iti maikanem a bulan. Kuna pay ti magasin: “Gaput’ awan pay ti resistensiada ken kankanayon a maisarangda kadagiti narugit a kasasaad, matay dagiti ubbing kadagiti sakit a nalabananda koma no napasusoda.” Kuna ti pediatrician a ni José Martins Filho: “Lima laeng kadagiti sangagasut a babbai ti di makabael nga agpasuso gapu kadagiti pisikal a sakit.”

Dagiti Pasiente a Paborito dagiti Doktor

Dagiti doktor idiay Toyama, Japan, nangilistada kadagiti pasiente a nasarakanda a narigat nga agasan. Dida kayat dagiti pasiente a mangipalubos a ti nangkuyog kadakuada ti ad-adda nga agsarita, dagidiay a dumawat ti tulong no nagserran ti opisina, dagidiay a di sumursurot iti bilin, dagidiay a nalatak iti kagimongan a natangsit ken nauyong, dagidiay a mangipagarup nga ad-adut’ ammoda ngem dagiti doktor, ken dagidiay a mapan iti nagduduma a doktor a di agtalek iti asinoman. Inadaw ti The Daily Yomiuri ni Dr. Hajime Oyama iti Toyama Saino Hospital a kunkunana: “Dagiti doktor saanda a dios. Dagiti kasayaatan a pasientemi isu dagidiay a mangtignay kadakami a mangaramid iti inggat’ kabaelanmi a mangagas kadakuada, babaen ti panagpudno ken pannakisarita kadakami, ken babaen ti panangsurotda kadagiti panangiwanwan ken bilinmi.”

Peggad iti Malaria Idiay Cambodia

Nabaybay-an ti pagilian ti Cambodia a nawarasan kadagiti minilion a naikali a bomba gapu iti duapulo a tawen a gubat. Nupay kasta, ti dakdakkel pay a peggad agtaud iti baro a kita ti malaria a naandur kadagiti gagangay a droga. Sigun iti ministri ti salun-at iti Cambodia, patpatayen ti malaria ti napattapatta a 15 agingga iti 25 a tattao iti inaldaw—sangapulo a daras iti bilang dagiti biktima ti naikali a bomba. Pagamkan ti World Health Organization a saan laeng nga agsaknap ti sakit iti tropikal a Southeast Asia no di ket iti aglawlaw ti lubong. Agarup 16,000 a tropa ti NU a mangsalsalimetmet ti talna ti naidestino iti lugar, ket pagamkan nga inton agawidda, dadduma ti agaw-awitton ti baro a parasito iti darada, ket iyakarton dagiti lamok kadagiti ad-adu pay a biktima. Agpegpeggad met dagiti 360,000 a nagkamang nga agawid idiay Cambodia manipud kadagiti kampo idiay Thailand. Ti epektibo unay a maibusor iti baro a kita isu ti quinina ken tetracycline. Ngem agpadpada a dagiti droga, agraman dagiti nasanay a mangipaay ken ti pannakaibiaheda, ket mammano idiay Cambodia, ket matmatay dagiti tao gapu iti kurang a pannakaagas.

Nadangran Imbes a Naagasan

Agarup 6,000 a relihiuso a peregrino ti nagdudupudop iti kapilia ti Romano Katoliko iti asideg ti Denver, Colorado, E.U.A., idi napan a Disiembre kalpasan ti panangipadamag ti maysa a babai a nagparang kenkuana sadiay ni Birhen Maria. Dadduma kadagiti peregrino ti nangmingming a direkta iti init iti pananginanama a masirpatda ti Birhen. Dinosdosena ti nagsagaba iti pannakadadael ti mata, ket impadamag dagiti optalmologo nga iti adu a kaso, nakaro ken permanente ti pannakadadael. Kinuna ti maysa a naapektaran a babai: “Nangnangngegyo kadin a dagiti napan ken Jesus gapu iti datdatlag ket nagawidda nga ad-adda a nadangran?” Pinaregta ni Arsobispo J. Francis Stafford iti Denver dagiti “matalek a Kristiano” a saanda a makipaset kadagiti taripnong iti masanguanan a mainaig kadagiti pribado a palgak. Namakdaar a maibusor iti “parparawpaw a kinapasnek ken awan mamaayna a pammati.”

Nakikompromiso dagiti Pranses nga Obispo?

Maysa a report a mangpabpabasol iti “herarkia ti Iglesia Romana Katolika iti Francia a naan-anay a mangsupsuportar iti gobierno ni Vichy France a kumanunong iti Nazi” ket naiwaragawag iti publiko kalpasan ti 48 a tawen, kuna ti International Herald Tribune iti Paris. Makuna a naisurat ti report idi 1944 babaen ti maysa a teologo a Jesuita a kamaudiananna nagbalin a kardinal. Inawaganna dagiti pannakikompromiso ti kaaduan kadagiti Pranses nga obispo bayat ti panagturay ti Nazi iti Francia a “makapakigtot a pasamak.” Kuna ti paset ti report: “Kasla mapnek ti simbaan, nupay nalabsing iti amin a lugar ti kinahustisia, natutuok dagiti konsiensia ken naiwalin dagiti Nakristianuan a pagalagadan. . . . Agparang nga iti imatang ti tunggal maysa di nasayaat a magunggonaan ti Simbaan iti Francia manipud iti di makaay-ayo a kasasaad.” Nagkonklusion ti Tribune: “Dandani 50 a tawen kalpasan ti gubat, mangrugrugi pay laeng ti Francia a mangtaming iti kababalin ti Simbaan bayat ti panagturay ti Alemania.”

Annak a Bastardo

Ti porsiento dagiti ubbing a maiyanak kadagiti di nagkasar a nagannak ad-adu pay ngem doble ti bilangda idiay Francia nanipud idi 1981, kuna ti maysa a report ti French National Institute of Statistics and Economic Studies. Itatta, tunggal maikatlo nga ubing sadiay ket maiyanak a bastardo. Daytoy, sigun iti inaldaw a pagiwarnak ti Paris a Le Monde, ti mangikabil iti Francia iti maikadua a kangatuan iti porsiento dagiti maiyanak a bastardo idiay Komunidad nga Europeo. Umuna ti Denmark, a sadiay kagudua kadagiti amin nga ubbing a maiyanak ket bastardo. Nupay kasta, saan a kas kadagiti napalabas a tawen, ti umad-adu a maipasngay a bastardo idiay Francia ket nabatad a gapu iti naiplano imbes a di naiplano a panagsikog. Ni Brigitte Rabin, autor ti report, mariknana a daytoy a pagannayasan ipamatmatna a ti kaadda dagiti bastardo nga annak ket aw-awatenen dagiti adu iti kagimongan. Gapuna, gapu ta awanen ti pakalaisan, umad-adu a babbai ti agtalinaed nga agwaywayas—ngem pilienda ti maaddaan iti pamilia.

Sangalubongan a Nakasaysayaat a Gobierno

Dadduma a didigra iti aglawlaw, kas kadagiti makasabidong nga ulep a radioaktibo nga inruar ti aksidente ti reactor ti Chernobyl, upayenna dagiti gobierno agsipud ta bumallasiwda kadagiti pagbeddengan ti nasion, a mamagbalin kadagitoy nga imposible a tenglen ti maymaysa a gobierno. Gapuna, sigun iti inaldaw a pagiwarnak ti Italia nga Il Sole-24 ore, ti ministro iti aglawlaw ti Italia insingasingna: “Awan ti maipagarup a naan-anay a sangalubongan a gobierno iti aglawlaw, nangnangruna no dagiti espesipiko a rebbengen . . . ket maituding iti dayta.”

Edad ken Panaglilipat

Ti kadi kinalakay/kinabaket maipada iti kinamanaglilipat? Adu a tattao ti mangipagarup a kasta. Ita daytoy a kapanunotan karkaritenen ti panagsirarak a naaramid idiay Italia ken ginupgop ti Corriere Salute. Dagiti panangsubok inramanna ti agarup sangaribo nga agedad ti baet ti 20 ken 70. Dagiti resulta impakitana a ti rason iti nalawag a panaglilipat mabalin a gapu iti kurang a panagtalek dagiti lallakay iti bagida. Kas pangarigan, no makalipat ti maysa nga agtutubo, di maikankano ti edad. Nupay kasta, no makalipat ti maysa a lakayen, ngarud ti edad ti mapabasol. Gapuna mabalin a di umiso nga inaig ti kinamanaglilipat iti kinalakay. Iti sabali a pannao, masansan “ti panangipapantayo iti memoriatayo ket mainaig a naimbag iti panagdanagtayo ket kamaudiananna, ti pudno a kasapulantayo ket ti basta panangipanamnama.” Nagkonklusion met ti surbey nga uray no ti maysa a nataengan saan a napartak nga agsuro a kas dagiti agtutubo, ti edad saan a lapped iti pananglagip kadagiti tema a napagadalan idi napalabas.