Tarawera—Didigra ti Bulkan iti New Zealand

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay New Zealand

MAPANUNOTYO kadi no pakaipadisan ti pannakariing iti parbangon babaen iti ungor ti bumbumtak a bantay? Kasano ti riknayo no tuman-awkayo iti tawa ket iti 30 a kilometro ti kaadayuna nakitayo ti nakataytayag a gil-ayab ken ti agtultuloy a panagarbis dagiti bimmeggang a batbato a maipallatok iti tangatang? Ket kalpasanna nariknayo nga aggunggon ti daga iti sirok ti kamayo? Maamakak, kunaenyo? Bueno, daytat’ napasamak idiay Rotorua, nga adda iti makintengnga a rehion iti North Island iti New Zealand, iti alas 2:00 t.b. idi Hunio 10, 1886, idi bimtak ti Mount Tarawera. Kalpasanna ti bario iti Te Wairoa nagbalinen a kas ti Pompeii, Italia, isu a dinadael ken ginaburan dagiti dapo gapu iti panagbettak ti Mt. Vesuvius idi 79 K.P..

Kadagidiay agnanaed iti lugar a nakalasat, nakaam-amak dayta a kapadasan. Kinuna ti maysa a nakaimatang: “Nakitami dagiti buya a di pulos malipatan ti tao a nakakita iti dayta. . . . Ti bantay naaddaan tallo nga abut, ket ti gil-ayab ti apuy naipallatok a naan-anay iti kangato a 300 a metro.” Kinuna ti sabali pay a rimmuar a nangbuya: “Pimmigsa ti angin, ket apagdanonmi iti balay idi nangrugi, ta impagarupmi nga agtudo iti napigsa. Narbek dagiti tawa, ket naammuanmi a ti impagarupmi a tudo ket scoria ken bato. . . . Gapu iti ginggined ken ti apuy ninamnamami a mataykamin.”

Ti panagbettak iti 19 kilometro a bantay pinarnuayna dagiti agsasaruno a siam a nauneg nga abut. Agtinnag a kas tudo ti sengngaw a nalaokan iti maitayab a dapo. Nagaburan dagiti bario iti aglawlaw ti danaw iti pitak a sumagmamano a metro ti kaunegna, agraman dagiti Maori nga agnaed dita ken dadduma pay nga agnanaed sadiay, mabalin a 155 ti bilangda!

Agarup 16,000 kuadrado kilometro a kakaykayuan ken kataltalonan ti nagaburan iti pitak, ket dagiti rugit ti bulkan naiparsiakda uray pay iti kubierta dagiti barko a 160 kilometro ti kaadayona iti igid ti baybay. Ti di malab-awan a pagsidsiddaawan ti lubong, ti de Rosas ken Puraw a Terasa, “pakaskasdaawan iti gagangay nga arkitektura a nakasilsilap a silica,” nadadaelda agraman dagiti sagrado a tultulang dagiti Maori nga inapo. (Wild New Zealand, nga inedit ti Reader’s Digest) Daytoy ket nagdakkelan a didigra iti natalna nga isla ti South Pacific.

Ti Biag ti Maori iti Bario

Iti kadaanan a bario iti Te Wairoa, 14 a kilometro manipud Mount Tarawera, natalna ken narang-ay ti biag sakbay ti panagbettak. Ti Tarawera, a naisaad iti kakaykayuan iti igid ti nalamiis a danaw, awanan kadagiti nabara a luglugar a kas kadagiti bario nga asideg iti Rotorua. Uray pay kadagiti nalamiis nga al-aldaw, ti bario ti Ohinemutu addaan kadagiti nabara a karuruotan. Nupay kasta, no usigen ti pannakaipasdekna, naidumduma ti Te Wairoa kadagiti dadduma a pamay-an. Daytat’ naiplano nga addaan kadagiti kalsada. Dagiti balay iti 0.2 hektaria a bloke, ket kukua ti maysa a tao ken nabakudan imbes a nagtitiponda a sangsangkamaysa iti daga a kukua ti tribo.

Dua nga otel idiay Te Wairoa, a naisaad a kumbiniente iti asideg ti Lake Tarawera, ti nangipaay ti bang-ar agpaay kadagiti nabannogan a turista iti Europa idi 1880’s. Sadiay makainanada manipud iti panagsakay ti kabalio ken panaglugan iti karuahe ken ti natalteg, dinadaelen ti panniempo a desdes. Kas naipaugalin, iti sumaganad nga aldaw, mapanda idiay de Rosas ken Puraw a Terasa, a nakakawes iti kapintasan a kawesda iti Domingo. Gaput’ panaglatakda idin kas pagsidsiddaawan ti lubong, dagiti terasa nailadawanda a kas “dadakkel nga agsasaruno ti kadakkelda a puraw a palanggana . . . nga agturong iti tuktok ket malapunos ti rumimat a puraw iti nakaay-ayat nga asul a danum . . . ket ti de Rosas a Terasa naraniag a puro de rosas, nga addaan iti isu met laeng nga asul a danum kadagiti dadakkel a narabaw a palanggana.” Tumapog dagiti ubbing a Maori kadagiti nabara a mineral a libtong a naiwaras kadagiti tukadna, ket dagiti nataengan agdigosda tapno mabang-aran dagiti nabannog a bagida.

Iti baba dagiti terasa, iti napitak a berde a dandanum iti Lake Rotomahana, adda dagiti agburburek a napudot nga ubbog. Dadduma ti tumayag kas ubbog nga aggapu iti rabaw ti danum ket nakapudpudot dagitoy ta ti katutubo a Maori a kusinero makalingta iti kumeras[na] (katutubo a patatas) wenno koura (udang iti tamnay) kadakuada. Tinagiragsak dagiti turista a ramanan dagitoy a putahe bayat dagiti piknik iti sibay ti danaw a kadua dagiti giya a Maori, kas kada Kate ken Sophia, a nangiballasiw kadakuada a napan kadagiti terasa babaen kadagiti bilog a kinungkongan kadagiti kayo.

Pakdaar iti Didigra

Ti panagbettak dagiti tallo a turod iti Mount Tarawera ket naan-anay a di ninamnama. Ti Maori a nagnagan a Wahanga, Ruawahia, ken Tarawera isingasingda amin ti apuy, ngem awan dagiti wangawangan ti bulkan iti bantay isut’ gapuna nga awan ti pagilasinan iti peggad. Kinapudnona, iti adu a siglo ti timmamburog a tuktok iti Tarawera (kas pangawag iti intero a bantay) ket naibilang a natalged a pagipomponan kadagiti inapo a Maori ket naiparit, wenno sagrado. Gapuna mabalin a ti nagnagan tuktukoyenda ti nalabaga a kasasaad ti daga. Adda dagiti karkarna ngem gagangay nga ar-aramid a napasamak, kas idi napan ni Sophia iti waig a nakaibatian dagiti bilog sangapulo nga aldaw sakbayna, ket nasarakanna laeng ida a saanen a madanon ti danum iti tukok ti waig. Bayat a nakatakder sadiay, kellaat a nagayus ti danum, kas maysa a dalluyon, intal-ona dagiti bilog ket kalpasanna insadsadna manen iti tukok ti waig. Dagiti laeng pudno a pakdaar, no lagipen, isu dagiti karkarna a masansan a ginggined ken ti ibabara ti Lake Rotomahana. Nupay nangpataud dagitoy ti panagamak, dida nangipaay iti pagilasinan iti sumaruno a pannakadadael.

Mannakipagrikna nga Isasarungkar

Itatta, sangagasut a tawenen kamaudiananna, dagiti turista a sumangsangpet iti nakalin a lugar iti Te Wairoa, a maawaganen ita a Nagaburan a Bario, bassit laeng ti pannakipagriknada idi damo iti panagamak nga inyeg dayta a rabii.

Kastakami met, bayat a sinurotmi dagiti agsikkosikko a desdes kadagiti tedtedda dagiti whare (babassit a balbalay) dagiti Maori, a nakali nanipud idi 1930’s.a Dagiti billit a kasla paypay ti ipusda sumayagda kadagiti ulomi bayat a ti pannagnami singaenda dagiti paboritoda nga insekto. Di nakapapati ti kinaranggas ken panagamak a kellaat a dimteng kadagiti tattao a nagnaed idi sadiay.

Nagsardengkami iti pagserkan nga agturong iti nalidem pannakasilawna a whare ket bimmabakami iti dati a patas ti daga. Pinanunotmi dagiti nagaburan ti pitak a sapatos ti ubing ken ti naglatin a maika-19-siglo a kama a nakitami sakbayna a naipabuya. Dagitoy kadi ket kukua ti maysa nga ubing a nagnaed iti daytoy bassit a balay? Nagay-ayam kadi iti napitak a datar a pagtaktakderanmi itan?

Naragsakankami kadagiti dadduma a naipabuya bayat a miningminganmi ti maysa a bote ti arak a nakali idi 1949 ken dagiti tallo a garapon iti naartem a walnut a nasarakan idi 1963, a seliado pay laeng. Ania ngata ti raman ti sangagasut tawennan nga arak ken walnut? pinanunotmi. Dikam naawis a mangraman iti dayta! Nagleddaangkami, nupay kasta, a nakabasa kadagiti salaysay dagiti nakalasat a naipabuya iti daanen a diario. Ni Mrs. Haszard, ina ti uppat, ket nakali a sibibiag dagiti nangalaw ket nasarakanna laengen dagiti tallo nga annakna, maysa iti tunggal sikiganna ken maysa ti saksakruyenna pay laeng, a natay gapu iti nagtinnag a pitak ken dapo. Gaput’ napandagan met a mismo iti nadagsen a pitak ken dagiti pasanggir iti balayna, dina nabaelan ti immarayat iti panagdawdawatda iti tulong.

Dagiti Nagbanaganna

Bassit laeng ti pakaseknan dagiti 50,000 a tattao nga agnanaed iti Rotorua itatta iti anniniwan ti kasta a naranggas a bantay. Wenno saan met a pakadanagan dagiti nasurok a 800,000 a turista iti tinawen a makapadas iti adu a naisangsangayan nga ar-aramid ken luglugar nga itukon daytoy nabara a lugar. Manipud iti uneg ti daga, dadduma a taga New Zealand mangipadalanda kadagiti tubo a pagayusan ti sengngaw ken mineral a danum a mangpapudot iti uneg ti balayda ken kadagiti paglanguyanda iti ruar. Ngem, malaglagipda pay laeng, a ti nabara unay a danum a makitada a rummuar kadagiti rengngat iti daga ken ti panangurnong kadagiti agburburek a pitak idi, adu a tawenen ti napalabas, ket pammaneknek iti nailemmeng a bileg a nangpabettak iti maysa a bantay a naawagan Tarawera ken nanggabur iti bario iti Te Wairoa.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 16, 17]

Ti Mount Tarawera ken ti 6 kilometro a rangkisna, agraman ti Lake Tarawera iti adayo

[Dagiti Ladawaan iti panid 18]

Maysa a gagangay a whare a Maori, wenno kalapaw, a nagaburan iti dapo ti bulkan

Uneg ti nakali a whare ti Maori, a nangipakita iti pagapuyan ken dagiti alikamenna

Tedda iti pagurnuan ti panaderia a nadadael idi 1886

[Credit Line]

Ladawan iti ngato: Naipablaak babaen ti pammalubos ti Nagaburan a Bario