Agdan nga Agpatangatang

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI PILIPINAS

NAIKUNA a sangapulo a daras nga at-atiddog ngem ti Great Wall ti China. Kuna ti dadduma a no mapagsisilpo ti kada tukadna, danonenna ti 20,000 a kilometro a kaatiddog​—wenno kagudua ti aglikmut ti daga! Awagan pay ti dadduma kas ti maikawalo a pagsidsiddaawan iti lubong. Nupay kasta, adu a tattao ti di pulos makaammo iti daytoy nagngayed a buya iti Pilipinas. Ania dayta? Ti agdan nga agpatangatang, ti natukantukad a talon iti Cordillera Central. Iti pannakaitalimengna kadagiti kabambantayan ti Luzon, ti natukantukad a talon ket nakaskasdaaw a parangarang ti kinangayed ken kinasigo.

Apay a naaramid dagitoy? Nakarangrangkis ti kabambantayan ti Cordillera isu a saan a gagangay a matalon. Nasurok a 50 a degrees ti bangkirig ti dadduma a bakras. Ngem saan a lapped dayta kadagiti nagkauna a mannalon. Iti kangato a 1,200 a metro wenno nasursurok pay, nangkabiteda iti rinibu a natukantukad a talon kadagiti nalasbang a bambantay. Dadduma ket 25, 30, wenno nasursurok pay a napagtutuon a kasla agdan nga agpatangatang. Kada tukad ket naaramid a talon a napunno iti danum, a natambakan iti darat ken nakabite. Kaaduan kadagitoy ket namulaan iti pagay. Sinurotda ti panagkurba dagiti bantay; dadduma a bangkirig ket limmikkaong, dadduma ket natambukor.

Siempre, saan la a ti Pilipinas ti addaan iti natukantukad a pagmulaan. Masarakan met ti natukantukad a taltalon iti dadduma a pagilian, kas koma iti Abagatan a daya nga Asia, Abagatan nga America, ken dadduma a deppaar ti Africa. Ngem adu ti nakaidumaan ti natukantukad a talon iti Pilipinas. Ni Mario Movillon, iti International Rice Research Institute, ti nagkuna iti Agriingkayo!: “Dakdakkel nga amang ti natukantukad a talon iti Pilipinas ngem kadagiti adda iti dadduma a pagilian. Saknapanda ti dakkel a paset ti kabambantayan ti Cordillera.” Iti deppaar ti Ifugao Province ti nalawa a pasetna. Gagangay nga agsiddaaw ti maysa gapu iti kinaadu ti natukantukad a talonna. Ad-adda a pangayedenda ti natural a buya dagiti bantay.

Pagsidsiddaawan Kadi iti Lubong?

Panaglablabes kadi no maawagan daytoy kas ti maikawalo a pagsidsiddaawan iti lubong? Bueno, usigenyo daytoy a banag: Nalabit daytoy ti kadakkelan a solo a proyekto ti agrikultura iti historia ti sangatauan. Idi Disiembre 1995, inkeddeng ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization nga iraman ti natukantukad a talon ti Ifugao iti World Heritage List. Kas resultana, maipadis itan ti natukantukad a talon kadagiti dadduma a lugar nga addaan iti dakkel a pateg iti historia ken kultura kas iti Taj Mahal idiay India, ti Galapagos Islands idiay Ecuador, ti Great Wall idiay China, ken Angkor Wat idiay Cambodia. Ngem nabatad a naaramid ti natukantukad a talon babaen ti panagtitinnulong dagiti umili​—saan a kas iti dadduma a nagkauna a proyekto ti panagbangon, kas kadagiti piramida idiay Egipto, a binangon dagiti tagabo. Kasta met a di nabaybay-an dagitoy a lugar no di ket tartaripatuen pay la agingga ita dagiti Ifugao.

No pasiarenyo ti natukantukad a talon, makitayo a mismo ti nakangayngayed a kinapintasna. Makitayo dagiti tattao nga agtartrabaho iti natukantukad a talon, a nagduduma ti kalawada manipud sumagmamano a metro agingga iti 10,000 a metro kuadrado. Sudsudan ti dadduma a mannalon ti daga tapno umagsep ti danum, nga aramidenda dayta bayat nga agkakantada. Agbumbunubon, agraraep, wenno aggapgapas ti dadduma. No iranayo ti panagpasiaryo iti tiempo ti panagdadawa, nakamarmarangmang ti agsasabali a kinaberde ti natukantukad a talon.

Matay dagiti klase ti pagay nga agbiag laeng kadagiti nadanum a talon no bassit ti danumda. Naaramid ngarud ti komplikado a padanum. Manipud kadagiti waig, maiturong ti danum iti natukantukad a talon babaen ti komplikado a sistema dagiti kanal ken tubo a naaramid iti kawayan. Bayat nga agayusda, agturong ti umdas a danum iti tinukantukad a talon. Imbes nga awan biagna a monumento, ti natukantukad a talon ket pudno a nabiag a pagsidsiddaawan!

Asino ti Nangaramid Kadagitoy?

Nalawag a saan a naaramid daytoy rinibu a natukantukad a talon iti apagbiit, wenno uray iti sumagmamano a tawen. Laglagipenyo a naaramid daytoy nga awan dagiti moderno a kagawaan wenno makina. Maipagarup ngarud a nangrugi ti panagaramid iti natukantukad a talon, iti kaababaanen, iti ginasgasut a tawen a napalabasen.

Patien pay ti dadduma nga arkeologo a nangrugi ti panagaramid agarup 2,000 a tawenen ti naglabas. Kuna dagiti antropologo a naggapu dagiti nagaramid manipud makin-amianan nga Indochina wenno manipud Indonesia, sada nagindeg iti Luzon, nga awit-awit ti kulturada mainaig iti panagaramid iti natukantukad ken nadanum a talon. Kalpasan a naaramid ti natukantukad a talon, in-inut a nanayonan kadagiti tukad.

No Kasano a Maay-ayo Kadagitoy

Ipapantayon nga agpasiartayo iti natukantukad a talon. Umuna, no aggaputay manipud Manila aglugantayo iti bus nga air-conditioned nga agturong iti ili ti Banaue, Ifugao. Agarup siam nga oras ti biahe. Ita adda pagpiliantayo. Mabalintay ti magna, ag-tricycle (motorsiklo nga addaan iti sidecar), wenno ag-jeep nga agturong iti nadumaduma a makapainteres a lugar. Ket no kayat ken kabaelantayo, mabalintay ti lumasat iti maysa kadagiti desdes nga agturong iti kabambantayan a madanon laeng no pagnaen. Babaen kadagitoy a matannawagan ti dadduma a makapikapik a buya ti natukantukad a talon ken nasaysayaat ti panangbuya ti maysa iti kinalawa daytoy inaramid ti tao a pagsidsiddaawan.

Ag-jeep-tayo a mapan iti purok ti Batad. Nasurok a maysa nga oras ti biahe kadagiti lasonglasong a dalan ti bantay sakbay a madanontay ti 12 a kilometro a destinasiontayo. Manipud ditoy, magnatayo iti tambak. Makitatayo ditoy ti nadumaduma a mula iti bantay bayat a sangsang-atentayo ti maysa a nangato a disso iti nagbaetan ti dua a nangatngato a bantay. (Adda as-asideg a pagnaan, ngem nakarangrangkis ket saan a maisingasing kadagidiay saan a nairuam iti makabannog a panagsang-at.) Manipud iti turod, sumalogtayo iti akikid a desdes nga agturong iti Batad.

Kalpasan ti agarup dua nga oras a pannagna ken panangtagiragsak iti presko nga angin iti dalan, makadanontay met laengen iti destinasiontayo. Maay-ayotayo a makaimatang ditoy iti natukantukad a talon. Gapu ta nakasango ti Batad iti maysa a nalikkaong a bangkirig ti bantay, kasla maysa a dakkel nga ampiteatro ti natukantukad a talon. Buklenda ti makapainteres nga agrurutap nga uged, a kasla la maysa nga agdan nga agpatangatang. Bayat nga umad-adanitay iti purok, makitatayo dagiti gagangay a balay dagiti Ifugao, a naiwaras iti purok a kasla dadakkel nga uong a naabbongan iti garami.

Mannakigayyem dagiti tattao ket kumablaawda bayat a labasantay ida nga agtartrabaho iti natukantukad a talon. Mabalin a masdaawkayo iti makitayo a kapartak dagiti umili a magna iti igid dagiti kabite, a pagnaanda a mapan iti nadumaduma a disso. Umuli ti dadduma manipud maysa a tukad a mapan iti sabali a tukad a kas iti kasiglat ti maysa a kalding ti bantay, nga usarenda dagiti naisimpa a batbato kas pannakaagdanda. Nakasakasakada no mingmingam a naimbag. Ket iti intero nga aglawlawda isu ti naisangsangayan a buya ti natukantukad a talon​—ti maysa kadagiti manmano nga aramid ti tao a maibagay ken mangpasayaat iti aglawlaw.

Makapainteres kadi? No ngarud agpasiarkayo ditoy Pilipinas, gundawayanyo a kitaen ti agdan nga agpatangatang, ti nabnabiag a pagsidsiddaawan a narigatyonto a malipatan.

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 18]

Panangsaluad iti Natukantukad a Talon

Iti laksid ti agdama a kinangayed ti natukantukad a talon, agpegpeggad ti agtultuloy a kaaddana. Saanen a kayat ti adu kadagiti agtutubo nga agnanaed iti kabambantayan ti agbalin a mannalon ket agsapsapulda ti pagtrabahuan iti sabali a lugar. Gapu itoy, agkurangto dagiti nasigo a mannalon a mangmantener iti natukantukad a talon.

Ni Aurora Ammayao, umili ti Ifugao a kameng ti International Rice Research Institute, ti nagkuna iti Agriingkayo! iti maysa pay a peggad: “Masapul nga adda koma danumna a kanayon ti natukantukad a talon, ngem nakiddit ita ti danum gapu iti pannakakalbo iti kabakiran.” No maatianan ti gubuayan ti danum, madadaelto met ti natukantukad a talon.

Mangted met iti parikut no maminsan dagiti natural a didigra. Idi 1990, maysa a ginggined ti nangdadael iti dakkel a paset ti natukantukad a talon idi nargaay dagiti bantay.

Nupay kasta, maipampamuspusan a malapdan ti pannakadadael ti natukantukad a talon. Naipaulog idi 1996 ti maysa bilin ti presidente ti pagilian a mabuangay ti Ifugao Terraces Commission. Ti panggepna? Isu ti pannakamantener ti natukantukad a talon, a pakairamanan ti padanum ken kultura dayta a lugar, agraman ti pannakatarimaan dagiti aniaman a nadadael a deppaar.

Ti pannakairaman ti natukantukad a talon iti World Heritage List ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization (UNESCO) ti ad-adda a mangobligar iti gobierno ti Pilipinas a mangpreserba iti dayta a lugar. Ket sigun ken ni Jean Tuason, diputado a direktor ehekutibo iti opisina ti UNESCO iti Manila, “mabalin a mangipaay met ti UNESCO iti teknikal ken pinansial a tulong agpaay iti pannakasaluad ken pannakataginayon ti natukantukad a talon.”

[Mapa iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Cordillera Central

[Ladawan iti panid 17]