Bagas—Kaykayatyo Kadi a Naipaburek Wenno Naata Dayta?
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY INDIA
‘MANGMANGANKAY kadi iti naipaburek wenno naata a bagas?’ Dayta ti mabalin a mayimtuod kadakayo kas sangaili iti maysa a pagtaengan idiay India. Idiay India ag-60 porsiento iti bagas a makan ket apagburek laeng (naluto bassit babaen ti pannakaipaburekna). Ngem mabalin a pakasdaawanyo a kadagiti Makinlaud a nasion, mangmangan ti gistay isuamin iti awagan dagiti Indiano a naata a bagas!
Amin daytoy ket saan unay a karkarna no panunotenyo a ti pagsasaritaantayo ket saan a ti pamay-an ti pannakaisagana ti bagas iti pannangan, no di ket maipapan iti wagas nga us-usaren dagiti Indiano a mangiproseso iti binukel a bagas apaman a maapit. Isu nga, aniat’ maar-aramid iti kasta a panangproseso, ken apay? Ti panangusig iti bagas ken ti pannakaisaganana kas binukel a taraon ti mangipaayto kadagiti makailawlawag a sungbat.
Kangrunaan a Taraon ti Minilion
Ipamatmat dagiti nakabakab ti arkeolohia ken ti kadaanan a rekord a naimula ti pagay idiay India ken China idi maikatlo pay laeng a milenio K.K.P. Daytat’ inawagan dagiti agindeg idi ugma idiay India iti dhanya, wenno “mangsustento iti natauan a pulí.” Maitutop pay laeng a nagan dayta agsipud ta ad-adu a tao ti agbiag iti bagas ngem iti aniaman a kita ti maapit a taraon. Agbibiag idiay Asia ti kaaduan kadagitoy a tattao, a sadiay, sigun iti maysa a gubuayan, nasurok nga 600 a milion a tattao ti gumun-od iti kagudua ti inaldaw a calorie-da iti taraon manipud laeng iti bagas, ket sadiay nasurok a 90 porsiento iti bagas ti lubong ti maimula ken makan.
Ti nabasa, tropikal a delta ti Ganges ti maysa kadagiti mangpataud-bagas a lugar iti lubong. Ti nawadwad a tudo ken nabara a temperatura, agraman ti nawadwad a mangtrabaho, ti mamagbalin iti daytoy a matarigagayan a lugar a pakaimulaan ti pagay. Inawatmi ti awis dagiti agindeg-purok a gagayyemmi iti daytoy a rehion ket namatmatanmi a mismo ti pannakaapit ken pannakaproseso ti bagas.
Panagapit iti Pagay
Intulodnakami ti bus idiay Jaidercote sadiay Makinlaud a Bengal, ket intultuloymi ti biahemi iti away babaen ti tricycle a ricksha. Di nagbayag, nakitamin ti katibuk ti trabaho kadagiti talon. Awan ti nakitami a de-makina a pagapit ditoy! Imbes ketdi, dagiti amma, annak a lallaki, uliteg, ken kakabsat a lallaki ti makumikom kadagiti silong ti pagay, a sisisigo a manggapas iti kada sagsangapetpet a pagay babaen iti kumpay. Maysa kadagiti aggapgapas, idi nakitana ti kamerami ti nagdardaras a nangileppas a nangreppet iti sangabettek a pagay sana intag-ay ken nagpostura. Kinatawaanmi ti kalaing met gayam dagiti pumurok nga agpostura iti sango ti kamera.
Dagiti binettek ket maibilag iti init iti maysa wenno dua nga aldaw. Inton agangay, mabalin a tumulong dagiti ub-ubing a miembro ti pamilia, a mangyawid iti naibilagen a binettek a pagay babaen iti sititimbeng a panangsusuonda.
Kamaudiananna, nakagtengkamin iti purok. “Komustakayo, Dada?” ti inkablaawmi iti nangpadagus kadakami, babaen ti panangusarmi iti maysa a termino ti panagraem. Ti isemna ti nangipasigurado a nasayaat ti amin, ket nadlawmi a nagdardaras ni baketna a nangisagana iti tsa.
Bayat nga in-inumenmi ti pamigatmi a tsa, dinamagmi ti kasasaad ti apit ita a tawen. “Mayat met bassit,” insungbatna buyogen iti kadawyan a panangilibak ti mannalon, ngem idi agangay, insennaayna a babaen ti pannakausar ti agdawa iti nawadwad a bin-i iti kallabes a tawtawen, naparigatan ti kinadam-eg ti daga. Idi damo, kasla nawadwad ti apitda, ngem ita sabalin ti kasasaad. Nangina dagiti kemikal nga abuno a kasapulan kadagiti agdawa iti nawadwad a bin-i, ket dina kabaelan ida.
Panagirik ken Panagpaburek
Bayat nga inringpasmi a kinnan ti saramsammi, kinunami iti pamilia nga ituloyda latta ti panaggapasda, nga isut’ immayanmi a buyaen. Iti daytoy a pagtaengan, nalpasen ti panagirik. Iti pangasitgan a desdes, iti maysa a kaarrubada, okupado dagiti babbai. Ibautda ti tunggal binettek iti kawayan a plataporma sada baybay-an a maregreg dagiti irik kadagiti rengngat. Maibunton ti nabatbati a garami.
Ti di nakiskis a pagay, a maawagan met irik, ket nakalupkopan iti nakersang nga ukis, a talaga a di marunaw. Isu a dagidiay kaykayatda ti naata a bagas, ti kakaisuna a sumaganad nga addang isut’ panangbayo, wenno panangikkat iti ukis, ken nalabit ti panagpakiskis ken panagpakono no ti produkto ket agpaay kadagiti napili nga aggatang iti ballasiw taaw.
Ti apit ditoy, nupay kasta, ket saan a pangballasiw-taaw no di ket kanen ti pamilia dagiti mannalon a mismo. Ipempenda ti irik iti tikri, wenno ti pangpamiliat’ kadakkelna a garong. Ti tattao ti delta ti Ganges kadawyanna a manganda iti naipaburek laeng a bagas, ngem inan-anatmi nga inangaw ti nangpadagus kadakami, nga aramidenna koma a naata ti bagas ita a tawen.
“Ay, saan la ketdi,” insungbatna. “Iti daytoy a rehion, nairuamkami iti naipaburek a bagas ket saan a kasta kaimas ti naata a bagas.”
Nadamagmi a ti naipaburek a bagas ket maisagana babaen ti proseso a panangyuper ken panangpaburek, ngem dikam sigurado no kasano nga aramiden daytoy. Maragsakankam ta indemostra ti gayyemmi daytoy a proseso nga ar-aramiden ti pamiliana. Din kasapulan ti espesial a kagawaan agsipud ta pasaray bassit laeng a kantidad ti kasapulan tapno mapennek ti kasapulan ti pamilia iti makalawas wenno dua. Punnuenda ti maysa a dakkel a hanri, wenno kaldero, iti irik a naipempen iti tikri sada nayonan iti agarup maysa a litro a danum. Sa maisaang dayta iti kalalaingannat’ barana a dalikan a maawagan oonoon, a garami ti sungrodna, agingga a naatiananen iti danum. Ti linaonna ket mayuper nga agpatnag iti planggana ti nalamiis a danum, ket kalpasan a masagat, maikabilda manen iti hanri tapno mapaalingasawan agingga nga agmaga manen. Kalpasanna, maiwaras ti binukel iti daga tapno patangkenen ti init, a pasaray makiwar babaen iti saka.
Kasla natrabaho unay daytoy kadatayo, ngem adda dadduma a pagimbagan daytoy a proseso malaksid ti pannakaibagayna iti kayat ti pamilia. Ti panangpaburek ipalubosna ti yaagsep unay ti sumagmamano a bitamina ken sustansia iti bagas a mismo iti endosperm, wenno makan a paset ti irik. Dagitoy ngarud ket di nalaka a mapukaw kabayatan ti sumaganad a panangarasaw ken panagluto. Ti ibungana ket nasussustansia a taraon. Ti kanayonan a pateg ti taraon mabalin a literal a kaipapananna ti biag wenno patay kadagidiay nga agpampannuray laeng iti taraon nga inapuy.
Ti sabali a pagsayaatan nga ad-adda a sidadata nga apresiaren dagiti mannalon isut’ nalaklaka a pannakapreserba ti naipaburek a binukel ken nalaklaka a pannakaikkat ti ukisda. Dayta, agraman ti nainayon a kinatangkenna, ti mangituggod iti saanna unay a pannakatumek.
Panangraman iti Binukel
“Panawenen ti ad-adu pay a tsa ken saramsam,” kuna ti nangpadagus kadakami. Nagnakam a nagsubli iti pagtaenganna a pagsagsaganaan ni Dida (Apong a Baket) iti moori. Daytoy nga ampaw ket pagay-ayat unay ti amin, nangruna dagiti ubbing. Nakamasngaad ni Dida iti sanguanan ti oonoon, a mangpabpabusi iti sumagmamano a tasa ti awan ukisnan a naipaburek a bagas a datin a binabasa ken linaokanna iti bassit nga asin. Namaga ken din agdedekket dagiti binukel isu a nangiwarakiwaken iti sagbabassit iti maysa a pariok a naglaon iti nabara a darat. Bayat a pappapudotenna ti darat, agbusi ti bagas iti dakdakkel ngem iti normal a kadakkelna. Ti naluton a moori ket dagus a maadaw manipud iti rabaw ti darat babaen iti sanga ti kayo sakbay a makset. Dagiti sanga ti agserbi met a mangtippay iti ima dagiti ubbing a magagaran a mangala ti napudot a moori iti basket.
Tinagiragsakmi ti moori agraman ti kapispisi a niog, ngem masapul a dikam unay kakaaduen ti mangan, tangay asidegen ti pangaldaw.
Ti maudi a proseso a makita isut’ panagbayo. Agingga itay nabiit, maaramid daytoy babaen ti paandaren-saka nga al-o ken alsong a maawagan dhenki, ngem ita, uray kadagiti nasulinek a lugar, adda dagiti pagkiskis a mangaramid iti naparpartak a trabaho. Daytoy a panagbalbaliw ket pagsennaayan ti kaaduan a lallakay ken babbaket, tangay ti nabayo ti dhenki a bagas, ad-adda a pagtalinaedenna ti makin-uneg a kudil ti binukel (epidermis), a mangibati iti nanam ken kanayonan a sustansia iti taraon. Ti makina, nupay kasta, pagsisinaenna ti isuamin—ti taep, tuyo, ken adu iti germ [ti binukel]—a ti la puraw, nataba nga endosperm a matarigagayan unay ita ti mabati.
Magagaranen dagiti babbai a ramananmi ti putahe nga insaganada. Inlutoda ti apagburek a bagas babaen ti panangipaburekda iti dayta, ket ita nagao daytan kadagiti nailanat a bulong ti saba nga agserbi kas plato. Ita sumaganaden ti pannakaisagana ti bukbukel, lokal a natnateng, ken lames a nakalapan iti waig a maipangan iti inapuy. Amintayo ti umanamong a maysa daytoy kadagiti karagsakan a paset ti isasarungkarmi.
Wen, naluto man wenno naata a kanen, ti bagas ket maysa a naimas a probision, maysa kadagiti berde a ruot a pinagtubo ti Dios kas “mula nga agserbi iti sangatauan.”—Salmo 104:14.
[Kahon iti panid 26]
Jhal Moori
Iti adu a paset ti India, ti ampaw ket ilaklako dagiti narangrang ti kolor ti kawesda a tindero kadagiti kalsada. Nalaka nga isagana ti naimas ken nasustansia a Jhal moori ken nasayaat a pangsukát iti kadawyan a maisupsupot a saramsam.
Mangrugi iti sangatasa a nasarangsang, di naasukaran nga ampaw, inayon ti sumaganad sigun iti kayatyo a pangpananam: napino ti pannakaiwana a kamatis, sibuyas, pepino, berde a sili (mabalin a di mausar), sumagmamano a mani, chick-peas (mabalin a di mausar), chaat masala (napaglalaok a napulbos a rekado, a magatang kadagiti tiendaan ti India) wenno sangkapirit nga asin ken pimienta, kaguduat’ kutsarita a mustard oil wenno dadduma a manteka a pangsalad. Paglalaoken a naimbag dagiti ramen, ken kanen a dagus.
Gapu ta nagduduma ti panagraman, ti tindero ti moori palubosanna ti mangan nga agpili no ania ken no kasano kaadu ti mainayon iti nagadu a pagpilian a nateng ken rekadona. Mabalinyo met nga idasar ti merienda nga estilo fondue, a mangipalubos kadagiti bisitayo a timplaen ti bukodda a moori.
[Dagiti ladawan iti panid 24, 25]
(1) Panagirik (2) Panagtaep (3) Ni Dida a mangisagsagana iti “moori” (4) Basket ti “moori” nga addaan nadumaduma a ramen