Panangmatmat iti Lubong
Ipapatay Gapu iti Alkohol Idiay Japan
Ipadamag ti The Daily Yomiuri a kasta unay ti iyaadu dagiti kaso iti nakaro a panangsabidong ti alkohol itay nabiit. Maysa a banag ti nangituggod: ti isusubli ti ikkinomi, wenno panangareb-eb—daytat’ sangatangad nga iyiinom iti naingel nga inumen. Masansan a mapasamak daytoy gaput’ pannakapilit wenno gaput’ panangsugsog dagiti agbuybuya iti umin-inom. Nagsardeng iti apagbiit daytoy a kadawyan, ngem itay napan a tawen, daytat’ adda manen. Impadamag ni Miyako Omoto, maysa a katulongan a propesor idiay eskuelaan ti medisina ti Toho University, ti panangpilit iti maysa nga agareb-eb iti naingel nga inumen iti panggep a panangpapatay. Kinunana: ‘‘Napeggad ti panagareb-eb gapu ta inumen ti tao ti nalabes ngem iti kabaelan ti bagina sakbay a mariknana ti dakes nga epekto dayta.’’ Kuna ti Tokyo Fire Department a 9,122 ti naiyospital idi 1991 gapu iti nakaro a pannakasabidong iti alkohol—maysa a 8-porsiento nga iyaadu ngem iti napalabas a tawen. Innem kadakuada ti natay.
Dagiti Mangidumduma a Kaarruba
Siasino ti saanyo unay a kaykayat nga agbalin a kaarrubayo? Dayta ti insaludsod ti European Value Systems Study Group iti 20,000 a tattao kadagiti 14 a pagilian iti panagregget nga ammuen dagiti gagangay a pagamkan ken panagilem. “Ti saan a mangidumduma a pagilian isut’ Denmark,” kunaen ti The European, bayat a ti Portugal isut’ mangidumduma unay. No maipapan kadagiti kaarruba nga addaan iti AIDS, impakita dagiti tattao kadagiti Katoliko a pagilian kas ti Italia, España, ken Ireland ti nakaro a panangidumduma bayat a dagiti taga Belgium ti ad-adda a di nangpanuynoy iti rasa ken relihion. Kagura dagiti Aleman kas kaarruba dagiti mannakinamin unay iti politika. Nangipakita dagiti lallaki ken babbai iti bassit a paggidiatan no maipapan iti panangidumduma. Ngem maysa a banag ti nagparang a mainaig iti panangidumduma ti amin a pagilian—ti edad. Iti kaadduan, napilpili dagiti natataengan no siasino ti kayatda nga agbalin a kaarruba.
Bumasbassit ti Bilang Dagiti Tigre
Ipadamag ti magasin a New Scientist a mapukpukaw ti India ti maysa kadagiti masalsalakniban a parsua nga isu ti naisalsalumina a tigre a Bengal. Naammuan iti nabiit pay a panagbilang idiay Ranthambhor, a sadiay maiparit ti panaganup, dagiti 15 laengen a tigre—manipud 44 a bilangda iti napalabas a tallo laeng a tawen. Saanen a pakasdaawan ti parikut, nga isut’ panaganup. Ngem dagiti managanup ita ket saan laeng nga interesado iti napintas a lalat [dagiti tigre.] Maus-usar dagiti tulang ti tigre iti panangaramid iti “arak a nalaokan ti tulang ti tigre,” a nalatak kas maysa a pangpasaranta iti dadduma a pagilian ti Asia. Masansan a patayen dagiti managanup dagiti tigre babaen iti nasabidongan nga appan, a no maminsan ket pakairamanan dagiti urbon agraman dagiti inna a tigre. Kinaagpaysuanna, ti Ranthambhor ket dati a kangrunaan nga ipagpampannakkel ti Project Tiger—maysa a mangitalimeng a ganuat tapno salakniban ti tigre a Bengal manipud panagpukawda. Kas pakagupgopan, adda laengen mapattapatta a bilang a 6,000 agingga iti 9,000 dagiti nabatbati iti lubong kadagitoy a naisalsalumina nga ayup.
Panagsigarilio ken Dagiti Natukkol a Tulang
“Dimtengen ti aldaw nga uray dagiti orthopedist [doktor ti tulang] ket bilinenda dagiti pasienteda nga isardengdan ti agsigarilio,” ipadamag ti diario ti Brazil a Folha de S. Paulo. Impalgak ti maysa a panagadal kadagiti 29 a nablo a tattao a ti nikotina manipud iti asuk ti tabako ti ad-adda a mangpairteng kadagiti urat dagiti nakaro unay a managsigarilio. No paggiddiaten, dagiti saan a managsigarilio ken dagidiay a nagsigarilio iti nganngani dua a tawen ti naaddaan iti ur-urat a nasaysayaat ti panagbennat ken panagayus iti dara kadakuada a mangtulong iti nadardaras a panagimbag dagiti nablo a tulang. Iti promedio, nadardaras iti 28 porsiento ti panagimbag dagiti nablo a saan a managsigarilio ngem kadagiti nabayagen a managsigarilio. Kasta met a ti pananglang-ab iti carbon monoxide bayat ti panagsigarilio kissayanna ti panagrikos ti oksihena, isu a basbassit a sustansia ti maawat ti nablo a tulang.
Agsaknap ti Sakit a Chagas
Ipadamag ti World Health Organization nga agarup 18 milion a tattao idiay Latin America ti minulitan ti parasito a pakaigapuan ti sakit a Chagas, a mabalin a mangituggod iti nakaro a sakit ti puso ken uray pay ipapatay. Agdagup iti 90 milion a tattao—25 porsiento iti populasion—iti 17 a pagilian ti Latin-America ti agpegpeggad a maakaran iti sakit, sigun iti diario ti Bolivia nga El Diario. Maysa nga insekto a kadawyan a naawagan a manangagek a kiteb ti masansan a mangiyakar ti sakit. Isingasing ti Notícias Bolivianas ti pannakadalus ti amin a diding, panangikabil iti amin nga ayup kadagiti kulonganda iti ruar imbes nga iti uneg ti balay, ken ti kanayon a panagdalus tapno mapapanaw manipud pagtaengan dagiti mangaw-awit-sakit a kiteb. No maipapan kadagiti panangyalison iti dara, kunaen ti isu met laeng a diario a 47.6 porsiento kadakuada ti agpegpeggad a mangiyakar iti sakit a Chagas. Inngudona: “Maisingasing ti iyaadayo iti dara a maitunos iti pammilin ti Biblia.”
Dagiti Agpegpeggad a Billit
Kadagiti 273 a kita ti billit nga agpapaadu idiay Alemania, 166 ti agpegpeggad, kuna ti German Conservation Society. Dagiti makagapu ket naikuna a ti pannakapukaw ti pagtaenganda babaen kadagiti naibangon a kalsada, industria, napalawa a panagtalon, ken turismo. Ipadamag ti diario a Frankfurter Allgemeine Zeitung nga uray pay naiwaragawag a nasalaknibanen a lugar dagiti danaw, karayan, ken nadam-eg a dagdaga idiay Alemania, saan nga umdas dagitoy a ganuat tapno masalakniban dagiti kita ti billit kas kadagiti black tern, little bittern, ken ti puraw-ti-ipusna nga agila ti baybay. Saan unay a naballigi ti panangsalaknib kadagiti disso a pagpaaduanda no saan met a masalakniban dagiti disso a pagtaenganda no kalam-ekna, kas dagiti adda idiay Africa. Gapu iti dayta, kuna ti diario: “Iti adu a kaso, naballigi laeng ti panangitalimeng no adda internasional a panagtutunos.”
Dagiti Pagsayaatan ti Panangmasahe iti Maladaga
“Ibaga kadatayo ti naisigud a saririt ken personal a kapadasan a ti apros ti maysa agpaay iti maysa ket makapasalun-at,” kuna ti Stress & Health Report. Naiyaplikar daytoy a prinsipio iti panangaywan iti maysa a timpuyog dagiti maladaga a di nadanonan a naipasngay, ket itudo ti maysa a padamag ti Enloe Hospital idiay California, ti maysa a nasientipikuan a panagadal kadagiti 40 kadagita a maladaga. Duapulo kadakuada ti namasahe iti namitlo a daras babaen ti panangapros iti 15 a minuto iti tunggal aldaw. Ti nabatbati a duapulo ket immawat iti gagangay a panangaywan. Dagiti 20 a namasahe nasalsalun-at ti kasasaadda ngem dagiti 20. Nangatngato iti promedio nga 47 porsiento ti inaldaw a dagsenda, nangatngato ti iskorda kadagiti pannubok iti kababalinda, ken nagparang a nasarsaranta ken naganganaygayda. Ingudo ti Stress & Health Report: “Ti nasayaat kadagiti maladaga ket mabalin a nasayaat kadatay amin.”
Maysa a Maang-angsan a Danaw
Patien dagiti dadduma a sientista a ti pagsidsiddaawan a Danaw Victoria, ti maikadua a kadakkelan a natamnay a danaw iti lubong, ti agpegpeggad a maangsan. Agparang nga umad-adu ti lumot iti tukok ti danaw a mangkiskissay ti oksihena iti danum. Ti makagapu? Isut’ tao, babaen iti panangkalbona iti kabakiran, panagtalon, ken iyaadu ti populasion. Ti adu a sustansia manipud lan-ak, ibleng, ken asuk ti pagtaraon ti lumot. Kasta met nga inkeddeng dagiti opisial ti panagkalap 30 a tawenen ti napalabas a maparang-ay ti panagkalap babaen ti panangiwarasda iti Nile perch. Immadu dagitoy ket rimmang-ay ti panagkalap kas iti ninamnama. Nupay kasta, kinnan ti Nile perch dagiti bassiusit a lames a nabayagen nga agbibiag babaen iti pannanganda iti lumot. Nasurok a kaguddua iti kita dagita a lames ti nagpukawen. Ita, gapu iti nakaro unayen a panagkalap ken ti agkurkurang nga oksihena [idiay danaw], mabalin nga uray ti Nile perch ti agpegpeggad metten. Agarup 30 milion a tattao ti agpanpannuray iti Danaw Victoria babaen ti panagkalap.
Panangwatwat iti Utek
“Dagiti Nasalun-at nga Utek.” Dayta ti paulo ti maysa a kampania a Finnish a mangipagpaganetget iti panangusar iti utek. Simple ti pagalagadan. Ti ad-adda a panangusar iti utektayo—babaen ti panagmennamenna, panagdisenio, panagsuro kadagiti baro a banag—ad-adda a nasaysayaat ti panagandarna. “Addaantayo iti agnanayon a kabaelan iti utek a mangrisut kadagiti parikut, ngem daksanggasat ta iti kalalainganna, us-usaren laeng ti tao ti kasangapulo iti kabaelan ti utek,” ipaganetget ni Juhani Juntunen, maysa a managsirarak iti utek ken administrador iti ospital nga agak-akem kas project manager iti kampania. “Usarenyo a kanayon ti utekyo, adalen dagiti baro a banag, ket nasarsariritkayto,” indagadagna. Isut’ masimron gapu ta adu ti mangdayaw kadagiti agtutubo ken mangtagibassit iti kabaelan ti utek dagiti nataengan, gapu ta patienna a ti utek dagiti nataengan ket nasaysayaat ti panagandarda iti dadduma a banag ngem ti utek dagiti ubbing. “Saan a naiparna a dagiti nangatngato a saad ket akmen dagiti natataengan,” kuna ni Juntunen. “Mabalin a ti utek ket maysa nga instrumento nga agkapuy, ngem sisisigo nga us-usaren dayta dagiti nataengan ngem kadagiti ubbing.”
Rumasrasay a Kinanadumaduma
Sigun iti magasin ti Brazil a Superinteressante, agpukpukawen ti sumagmamano a kita ti melon idiay España ken ti nagduduma a sibuyas iti Sentral Asia, ket idiay Brazil addada kita dagiti unas ken mais nga awanen. “Ti mapabasol isut’ industria ken dagiti aggatang, a kanayon a gumatang kadagiti isu met laeng a produkto,” ti naadaw a kinuna ni Edouard Saouma, ti direktor heneral ti UN Food and Agriculture Organization. Innayon ti magasin: “Gapu ta kayat a penken dagiti mannalon dagiti aggatang, rumasrasay dagiti nagduduma a kita [ti nateng] iti tunggal aldaw.” Mamakdaar ni Saouma a gapu iti kasta a pagalagadan, mabalin a mapukaw ti sangatauan ti 40,000 a kita ti natnateng kadagiti sumaganad a dekada. Agdanag dagiti sientista a no awan biolohikal a panagduduma, ad-adda nga agpeggad ti apit kadagiti peste.
Ti Banag a Makaadikto ken Makapapatay Unay
Ti sigarilio ket saan laeng a maysa kadagiti makaadikto a droga no di ket ‘‘makapapatay unay,’’ kuna ni Thomas C. Schelling, ti dati a direktor ti Institute for the Study of Smoking Behavior and Policy. Narigat ti sumardeng, kunana iti Enero 24, 1992 a ruar ti magasin a Science. Ti naballigi nga isasardeng iti las-ud ti dua a tawen wenno nasursurok pay ket 1 iti tunggal 5 a panangpadas. Apay a nagrigat ti sumardeng? Ilista ni Schelling dagitoy a rason: Ti sigarilio ket nalaka, nalaka a magun-odan, nalag-an, ken mabalin nga idulin; dida dangran ti panunot; ket di kasapulan ti aniaman a kagawaan tapno makapagsigarilio. Kunana a ‘‘nabannayat ti panangdangranna. Dagiti addaan kanser, ken sakit ti puso ken bara gaput’ panagsigarilio ti nagsigsigarilion iti las-ud ti tallopulo a tawen wenno nasursurok pay sakbay a nadlaw dagiti sintoma.’’ Nupay no ti nikotina ti kangrunaan a makaadikto iti asuk ti sigarilio, atapen met ni Schelling a ti angot ti asuk ti sigarilio ken ti panangpaganaygayna ti ad-adda a makaadikto. Apay a masansan a mapaay dagiti mangisardeng iti dayta? ‘‘Kaaduan a mangisardeng ket gistay lima a minuto laeng ti kaasidegda iti sigarilio ket saanda a mateppelan ti dida panagsigarilio,’’ kunana.