Panangmatmat iti Lubong
Palamiisan ti Bulkan ti Planeta
Idi 1991 nga ibebettak ti Bantay Pinatubo a bulkan ti Pilipinas, impadto dagiti sientista a nalamlamiisto ti planetatayo kas banagna. Pimmudnoda. Impugso ti bulkan ti agarup 20 milion a tonelada ti sulfur dioxide iti stratosphere. Napataud dagiti ulep a buklen ti sangkabassit a sulfuric acid nga inwaras ti napegges nga angin iti aglawlaw ti globo iti sumagmamano laeng a lawas. Nagwaras ken linapdanda ti dadduma a raya ti init, a nangpataud iti nalamlamiis a temperatura iti daga. Sigun iti Science News, narikna ti dadduma a paset ti Makin-amianan a Hemispero ti panagbaba iti agarup 1° C iti promedio a temperatura nanipud idi panagbettak ti bulkan. Nupay kasta, saan nga agbayag daytoy nga epekto ken saan a rumbeng a mamatmatan kas sumra iti panagbara ti daga a maawagan met “greenhouse effect.” Ipadto ti maysa nga eksperto iti panawen nga agsardengto daytoy a panaglamiis inton 1994.
Negosio ti Asia a Panaglako Kadagiti Organo ti Bagi
“Ti panangipaay ken panagkasapulan ti linteg ti pagilian,” kuna ti magasin nga Asiaweek no maipapan ti panaglako kadagiti organo ti bagi. Idiay Hongkong, agarup 600 a tattao ti agur-uray kadagiti bekkel a mai-transplant idi primavera ti 1992, ngem 50 laeng kadakuada sadiay ti manamnama nga umawat iti maysa agingga ti ngudo ti tawen. Ngarud, agbiahe ti adu a mapan iti nagduduma a pagilian, kas iti India a pakaar-aramidan iti agarup 6,000 a panangi-transplant iti bekkel iti tinawen iti maysa a negosio a 20-milion-doliar-iti-tinawen. Masansan a dagiti napanglaw wenno dagiti agkasapulan unay iti kuarta ti situtulok a mangilako ti maysa a bekkel, yantangay mabalin ti agbiag uray maysa laeng ti mabati. Ngem kuna ti Asiaweek a ti panangilako iti organo ti bagi ket minulitan ti panangallilaw. Dadduma a donor ket sinaur dagiti managbirkug nga ahente [iti organo ti bagi]. Naipadamag a maysa a lalaki nga addaan iti saan unay a grabe a sakit ti tian ti naiserrek iti maysa nga ospital ngem inikkatda ti maysa a bekkelna—a saanna man la nga inanamongan!
Panangpapatay Kadagiti Inosente
Ipadamag ti The Washington Post nga agarup 1,383 nga ubbing idiay Estados Unidos ti natay idi 1991 gapu iti panangabuso wenno panagbaybay-a. Daytoy kalalainganna a patta-patta, nga impaay ti Nasional a Komite iti Pananglapped ti Panangabuso iti Ubing, ti mangyeg iti pakadagupan nga uppat nga ubbing ti matay iti inaldaw gapu iti panangabuso, 50-porsiento a panagadu iti napalabas nga innem a tawen. Nagduduma ti gapu ti iyaadu. Ipabasol ti dadduma nga espesialista dagiti kumarkaro a kasasaad ti ekonomia—pannakapukaw ti panggedan, bassit a mabirukan, ken kinaawan-namnama—ti mangiduron kadagiti tattao nga ipapas ti pannakapaayda kadagitoy a nakakaasi a biktima. Kuna ti Post a bayat a dagiti dadduma a nalatak a kaso inramanda dagiti agawir a nangabuso kadagiti aywanda, “ammo dagiti espesialista a ti pudno a gapu ti adu a matmatay ket kadawyan a ti pagtaengan, da tatang ken nanang, a mainanama nga ad-adda koma a mangdungngo kadagiti ubbing.”
Adu Unayen a Populasion—Apay?
Apay nga adu unay ti populasion kadagiti napanglaw a pagilian? Iti magasin a Visão, makatignay ti sungbat ti dati a sekretario ti aglawlaw iti Brazil a ni Paulo Nogueira Neto: “Adda idi maysa nga estoria idiay Brazil. Idi napagsaludsodan no apay a siam ti putotna, kuna ti maysa a lalaki, ‘Gapu ta natay ti tallo kadakuada idi babassitda pay; immakar ti tallo idiay São Paulo, Rio de Janeiro, wenno Brasília, ken nabati ditoy ti tallo tapno mangaywan kadakami inton lumakay/bumaketkamin.’ Iti adu a pagilian, agpannuray dagiti napanglaw a tattao kadagiti annakda a mangaywan kadakuada inton lumakay/bumaketdan.’’ Sipapakdaar nga inayon ni Neto: “Nalaka a paliiwen ti intero a lubong: Iti ayan ti kinapanglaw, adda adu unay a populasion. Ket no daytat’ agtultuloy, madadael ti planeta. Iti maysa a lubong a limitado ti kinabaknang, saantay a maaddaan iti manayon nga irarang-ay, malaksid no daytat’ espiritual, moral, wenno nasientipikuan.”
Ni Jesus iti Video
Iyus-ussuat ti nagduduma nga organisasion ti Kakristianuan dagiti karkarna a panagregget nga allukoyen dagiti agtutubo a manggun-od iti pannakaammo iti Biblia. Kas pangarigan, nangpataud ti American Bible Society ti maysa a video a bersion ti pasamak idiay Marcos 5:1-20 maipapan ti panangpaimbag ni Jesus iti maysa a lalaki a naluganan ti demonio. Ipadamag ti The Miami Herald ti Florida a ti estilona ket maysa a music video a dagiti eksena ti naiyurnos iti napartak a pannakadakamat dagiti bersikulo ti Biblia. Napakuyogan ti maysa a bersion iti musika a rap, ti maysa ket babaen iti dallot. Nailadawan ni Jesus a nakasuot iti kamiseta ken jacket bayat ti kaaddana iti maysa nga agdan a pang-emerhensia nga ima-ima a makidangdangadang iti aglalaaw a naluganan a nagkallugong iti gora ti managay-ayam iti baseball. Ti maysa pay a music video, a naawagan Resurrection Rap, naipadamag nga iparangna ni Jesus kas lider ti maysa a gang ti lansangan!
Makapapatay a Dandanum
No malpas ti gubat, aniat’ maaramid kadagiti saan a nausar nga armas? Sigun iti diario nga Aleman a Hannoversche Allgemeine, kalpasan ti Gubat Sangalubongan II, nangted dagiti Aliado [a pagilian] iti maysa a simple, ngem awanan pannakaseknan iti masanguanan a sungbat: Ibasura dayta idiay baybay. Ipadamag ti diario nga adda 700,000 agingga iti 1,500,000 a tonelada nga armas manipud iti Third Reich ti naibasura idiay baybay, a nanayonan pay kadagiti armas dagiti Aliado. Napili dagiti pagibasuraan—ngem saan nga eksakto ti pannakairekordda—iti North Sea, ti Baltic, ken ti Skagerrak. Nupay dadduma kadagitoy napeggad a basura ti naala idi 1950’s, agarup 500,000 tonelada ti maipagarup a nabati pay. Ket adda itan ti kasta unay a pannakaseknan kadagiti peggad a pinataud daytoy a basura idiay baybay. Suksukimaten dagiti managbatok ti gobierno ti dadduma kadagiti lugar ken padpadasenda nga ammuen ti kaadu ti armas sadiay ken kasano kapeggad dagita. Dadduma kadagiti eksplosibo ti agbalin pay laeng, ket daddumat’ mangitedtedted iti makapapatay a sabidong kas iti lead ozide, mercury, ken TNT, iti danum.
Dagiti Pannakadangran iti Trampoline
Lumatlatak dagiti backyard trampoline, ngem napeggadda unay, ipadamag ti The Toronto Star ti Canada. Nupay ipagarup dagiti dadduma dagita kas abal-balay, naammuan ti maysa a dua-tawen a panagadal ti Statistics Canada a 324 a grabe a pannakadangran ti naipadamag iti intero a pagilian. “Agpegpeggad amin nga annak iti amin a tawen ket nakarkaro dagiti pannakadangran ngem ti kaadduan a pannakadangran ti ubbing,” sigun ken Arlene Huhn ti Sports Medicine Council ti Alberta. Mapasamak ti kaaduan nga aksidente no agdisso wenno lagtuen dagiti tattao ti trampoline wenno no agbalinsuekda, inayon ni Huhn. Isingasing dagiti eksperto nga ikabil koma dagiti akinkukua ti trampoline iti maysa a nalawa a lugar, a dagiti sapatos dagiti agay-ayam ket naisuot a naimbag, ken naannadda no tumpuak wenno lagtuenda dayta. Saggaysa laeng ti mangusar iti trampoline. Napateg ti umiso a panangaywan.
Panangraut ti Uleg
Agarup 30 a tawen ti napalabasen, nagsagaba ti Guam nga isla ti Micronesia iti saplit a nangpapatay iti kaaduan a kita dagiti tumatayab iti kabakiran. Ti saplit ket saan a maysa a mikrobio wenno peste no di ket maysa nga uleg—ti maris-kape nga uleg iti kayo. Mabalin a naggapu idiay New Guinea a naipan idiay isla babaen kadagiti nakailuganan dagiti militar ti E.U. ken tagilako, ti uleg ket karkarna nga immadu idiay Guam. Itan adda agarup 30,000 iti daytoy medio nagita nga uleg iti tunggal 12,000 kilometro kuadrado iti dadduma a lugar. Naipadamag a kumpetda kadagiti alad ken barut ti elektrisidad, rautenda dagiti balay, kellaat a rumuarda kadagiti tubo, ken sippitenda dagiti dinguen ken uray dagiti maladaga. Madanagan ita dagiti manangaywan iti aglawlaw ti Hawaii nga amangan ta rumaut met dagiti uleg sadiay. Ti Hawaii ket awanan kadagiti kadawyan nga uleg, ngem addaan iti adu a kita dagiti naisalsalumina ken mammano a tumatayab a mabalin a dangran dagiti uleg. Nasarakanen kadagiti eropuerto ti Hawaii ti sumagmamano kadagiti maris-kape nga uleg iti kayo—nalabit a naglugan kadagiti simmangpet nga eroplano manipud Guam.
Risuten ti Venice ti Parikutna iti Seaweed
Sarangten ti Venice, ti napintas a siudad iti maysa a baybay idiay makin-amianan nga Italia, ti maysa a karkarna a parikut iti polusion—ti seaweed. Gapu iti aglaplapusanan a sustansia iti danum, mangpataud ti baybay iti 500,000 a tonelada ti seaweed iti tinawen! Aniat’ maaramidan iti dayta? Iti kaunaan nga eksperimento ti lubong, nga awagan ti magasin a Le Scienze a “sigurado a balligi,” mapataud ti papel manipud iti seaweed. Iti panangusar iti agarup 40,000 agingga ti 60,000 a tonelada ti seaweed a naapit manipud baybay iti tunggal tawen, nakapatauden dagiti sientista iti papel iti pamay-an a saan unay a makadangran iti aglawlaw ngem ti recycling. Ti papel ket umasping, ken nasaysayaat iti dadduma a kasasaad, iti papel manipud cellulose. Ket ti kolorna? Siempre—nabessag, a naturikturikan iti berde!
Pudno Kadi a Manangtulong ti Maysa a Charity?
Intudo itay nabiit ti magasin a Consumer Reports ti maysa a cancer charity a nangipatulod kadagiti surat a mangkidkiddaw iti tattao a dumawat ti donasion manipud iti gagayyem ken kaarruba sadanto ipatulod dayta. Kuna ti damag nga ipamatmat ti bassit a printa iti likud ti surat dagiti sumagmamano a makapainteres a kinapudno. Kas pangarigan, bayat a nakaur-or ti charity iti nganngani $2.5 milion itay napan a tawen, kurang pay ngem maysa a sentimo iti tunggal doliar ti napan iti pundo ti panagsirarak iti kanser. “Ti dadduma a kuarta ti naitangdan iti maysa a propesional a nagbuangay iti pundo, pinagbayad iti gastos ti pannakabuangayna, panangaywan iti pundo, panangrisut kadagiti kaso a timmaud iti kallabes a makaallilaw a panagur-or, ken naibayad iti ‘edukasion ti publiko,’” kuna ti magasin. Dakamatenna ti maysa a pangarigan ti mapagduaduaan nga edukasion ti publiko—makaallukoy unay ken pangkaaduan a balakad iti pananglapped iti kanser, kas ti, “Pagtalinaedenyo ti lugar a pagtrabahuanyo nga awanan kadagiti peggad ti kanser.”
Dagiti Pagsasao ken ti Utek
Sigun ken Franco Fabbro, maysa a managsirarak idiay Trieste University idiay Italia, tunggal pagsasao nga ammotayo, wenno ammotayo bassit, ket masarakan iti maysa a masinunuo a paset iti utek. Kasano a nagtenganna daytoy a konklusion? Adu kadagiti indibidual a sigud a makaammo iti adu a pagsasao a nadangran ti utekda ken didan makapagsao a siuumiso iti bukodda a pagsasao ti nangrugin a nagsao a sitatandas iti sabali a pagsasao a pagarupda a saanda unay ammo. Ipamatmat daytoy, kuna ti magasin nga L’ Espresso, ‘‘a ti nakayanakan a pagsasao lapdanna ti panagsaoda iti sabali a pagsasao, ta kednganna ti panagsaoda kadagita.’’