Lugan iti Tangatang

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Sud Africa

“AGARUP dua orasen nga agtaytayabkami. Kellaat a bimmannayat ti revs ti helicopter​—ti umuna a pagilasinan nga adda depekto ti makina.a Dagus a pinangatok ti panagtayab ti helicopter babaen ti panangusar iti nabatbati a revs tapno ngumatokami sakbay a maiddep ti makina. Idi naabotmi ti kangatuanen a kabaelan ti helicopter, nadadael ti clutch housingna ket naiwara dagiti nadumaduma a pasetna iti tangatang.

‘‘Dagus nga inmaniobra ti piloto ti in-inut a panagdisso ti helicopter, babaen ti panangsalimetmet iti panagtayabna nga agarup 90 kilometro iti kada oras. Dati a sinirpatkon ti pagdissuanna, ket agturturongkam itan iti saan unay a nalawa a kapatagan a nalakana a pagdissuan.

“Pinatangadko ti sungo ti helicopter iti 15 metro manipud iti pagdissuanna tapno bumannayat dayta, sakami nagdisso ken kellaat a nagsardeng iti [lugar a] 1.5 metro laengen ti kaasidegna iti igid ti maysa a namaga a tukok ti karayan.”

Nagbiit ti pannakapasamak amin dagitoy. Pudno, natnag dagiti helicopter kadagiti maudi a paset ti emerhensia a panagdisso, ngem kas ipakita ti kapadasan, saan nga amin ket matnag nupay nagpalia ti makina. Naballigi daytoy a piloto a nangidisso a dagus [iti lugan] babaen iti autorotation​—a masanay iti mamin-adu a daras kabayatan ti panagsanay [ti maysa a piloto] iti kasta nga emerhensia.

Nupay kasta, adu pay laeng ti saan a nakalugan iti maysa a natalged ken nagsayaat a lugan kas ti helicopter. Nalabit uray dakayo ket di agduyos nga aglugan iti dayta. Nupay kasta, mabalin nga interesadokayo a mangadal kadagitoy a naisangsangayan nga agtayab a lugan.

Sadinot’ Nangrugianna?

Idi 1483, ni Leonardo da Vinci ti kaunaan a nangdisenio iti maysa a vertical flight machine babaen ti airscrew a mangpatayab. Ngem daksanggasat, kunaen dagiti aeronautical engineers a di makatayab ti diniseniona! Nupay kasta, ti vertical flight nagtultuloy a nangallukoy kadagiti manangpartuat. Nabiit pay laeng a nagballigi ti panangusarda iti daytoy.

Idi 1923, nagballigi ti 27 años nga Español a ni Juan de la Cierva a nangipatayab iti autogirona idiay Getafe, España. Dakkel unay ti naitulong ti sistema a diniseniona iti pannakapasayaat ti pannakapataud dagiti helicopter. Idi agangay, manipud 1939 agingga ti 1941, adu a kangrunaan a pannakaammo iti pannakadisenio ti helicopter ti naitulong ti maysa a Russo a manangpartuat a ni Igor Sikorsky. Ngem kasano a makatayab ti lugan?

Kasanot’ Panagtayabna?

Ti kalalainganna a payak ti maysa nga eroplano ket makatayab babaen ti panagtarayna nga umuna iti runway. No nadanonnan ti umno a kapartak, ti angin a lumasat iti payak ket mangpataud iti umdas a puersa a mangipangato iti eroplano iti tangatang. Nupay kasta, maipangato ti maysa a helicopter babaen ti panagrikos dagiti adda iti ngatona a paligpalig a maipadis iti payak [dagiti eroplano]. Gapuna, makatayab nga agpangato ti maysa a helicopter a din kasapulan nga agtaray pay laeng nga umuna. Tapno maaramidan daytoy, masapul a subaen nga umuna ti agtaytayyek a paligpalig ti angin iti maysa nga anggulo a maaw-awagan angle of attack, tapno mapataud ti umdas a puersa a mangipangato [iti helicopter]. Ket mabalinan ti maysa a piloto a pagdudumaen ti kapartak ti panagtayyek ti paligpalig, babaen iti maysa a mangtengngel a banag a maaw-awagan collective pitch lever. Agpangato ti helicopter no napartak ti panagtayyek dagiti paligpalig a ti puersana lab-awanna ti dagsen ti helicopter, nga isut’ manglaban iti puersa ti grabidad. Matignay ti lugan nga agdisso no makissayan ti mangipangato a puersa.

Mabalin nga agtayab a paabante ti helicopter manipud iti panagintekna babaen iti panangilikig iti rotor discna. Daytoy a disc isut’ di makita a subsubaen dagiti paligpalig kabayatan ti panagtayyekda. No nakalikig a paabante ti rotor disc, saan laeng a bumaba ti puersa ti angin nga isut’ mangawit iti helicopter no di ket agatras met bassit nga isut’ mangiduron iti dayta nga agpaabante. (Kitaenyo ti diagram iti baba.) Gapuna, makatayab ti helicopter iti aniaman a direksion, makasikig, [wenno] makaatras pay ketdi babaen laeng iti panangilikig iti rotor disc-na iti matarigagayan a direksion. Adda iti kanawan ti piloto ti mangtengtengngel iti daytoy a maaw-awagan control column, wenno kambio.

Adda pay banag a nasken a tenglen sakbay nga agdissotayo​—ti torque reaction gapu iti main rotor. Ania ti “torque reaction”? Iladawanyo ti bagiyo a mangpapairut iti maysa a tornilio bayat a nakatakderkayo iti maysa a roller skates. Bayat a pairutanyo dayta iti maysa a direksion, isikigyo ti bagiyo iti sunganina a direksion. Maitunos daytoy iti nasientipikuan a linteg ti panaggaraw (motion) nga iti tunggal panaggaraw adda katupag ken sunganina a reaksion. Iti kasasaad ti helicopter, bayat a ti makina paandarenna ti rotor iti maysa a direksion, agturong ti lugan iti sungani a direksion. Ti kasaknapan a pamay-an a maus-usar tapno a mangan-anay iti daytoy isut’ antitorque rotor, wenno bassit a paligpalig, a naikabil iti ipus [ti helicopter]. Babaen iti dua a rudder pedals, mapapartak wenno mapabannayat ti piloto ti puersa ti paligpalig iti ipus tapno matengngel ti panagtayab ti helicopter.

Ti kaudian a pangtengngel nga usigentayo isut’ throttle [mangtengtengngel iti krudo a makunsumo ti lugan ken iti kapartak ti panagtayabna]. Nasken a kanayon a kitaen ti piloto ti engine revs no usarenna dagiti pangtengngel, tapno maammuanna no nasayaat met laeng ti panagandar ti throttle. Daytoy a masansan a panangkita iti rev counter ti nangpakdaar iti piloto a nadakamat idiay pangrugian iti pannakaperdi ti makina sakbay unay iti naan-anay a panagsardeng ti panagandarna. Kadagiti moderno a helicopter a gas turbine, nasimsimplen ti panangtengngel ti piloto iti lugan babaen ti pannakausar ti sistema a mangtartarawidwid iti kapartak ti panagandar ti makinana.

Napartak ken Mangispal-Biag!

Mayanatup ti pannakaawag dagiti helicopter kas lugan iti tangatang. Kas pangarigan, pinagsardeng ti maysa a napigsa a bagyo idi Agosto 1979 ti maysa a salisal ti lantsa idiay English Fastnet, Ireland. Natay ti 15 a lallaki iti nailadawan a “kadaksan a didigra iti pakasaritaan ti panaglugan ti lantsa.” Ad-adu pay koma ti natay no awan dagiti timpuyog ti helicopter nga immay timmulong. Kabayatan iti maysa a panangalaw, nasken a liklikan ti piloto dagiti dalluyon ken masansan nga ipangato ken ipababana ti helicopter tapno maliklikanna ida. Inladawan daytoy ti maysa a report ti padamag kas panagay-ayam iti “biag-wenno-patay a linnagtuan iti baet dagiti napeggad a dalluyon nga 40 pie ti kangatoda.”

Makaawat dagiti dadakkel a barko ti krudo nga aglaylayag iti aglawlaw ti Cape of Good Horn idiay makin-abagatan nga Africa kadagiti kabbaro a suplay, spare parts, ken trabahador babaen ti helicopter, a saanen a kasapulan a sumanglad pay idiay puerto. Ngem narigat dayta a trabaho. Maidisso ti piloto ti helicopter iti kubierta ti barko babaen ti panangibansagna iti tayabna iti napabannayat a panaglayag ti barko. Ket inton agangay, masapul a danggayanna ti nabannayaten a panaglayag ti barko tapno nasayaat ti panagdissona.

Kasanot’ Panangpatayab iti Maysa a Helicopter?

Gapu ta nalaka a maiturturong ti helicopter, mangipaay dayta iti ragsak a di maipaay ti dadduma a kita ti eroplano kadagidiay pagay-ayatda ti agpatayab. Maysa a nakaay-ayat a kapadasan ti agintek iti tangatang, agtayab a paatras wenno agtayab nga agpasikigan wenno agrikos iti 360 degrees nga agarup kaguddua metro laeng ti kangatoyo iti daga. Ti saanna a panagabante no agdisso ti mamagbalin iti dayta a natalged a pagluganan, ket no iti panagpatayab, maay-ayonto ti maysa iti aglawlaw a mabuyana [iti tangatang], nangruna no siaasideg a lawlawenna dayta.

Nupay kasta, masarakan ti maysa nga agsursuro a piloto a narigat ti agpatayab iti helicopter iti damo yantangay nagbiit nga agandar dayta ken nalaka a matumba ngem iti dadduma nga eroplano. Ngem no batidonan, makaparagsak a patayaben dayta ken nalabit nalaklaka ngem iti eroplano gapu ta nasimsimple ti panangipatayab ken panangidisso iti dayta.

Ita, nasayaat unayen ti pannakadisenio ti helicopter​—pudno a maysa a lugan iti tangatang. Pudno a no idilig iti dadduma a tumatayab a parsua ni Jehova, kas ti tuwwato ken hummingbird, mabalin a napadiwakal dayta. Kaskasdi, nakaskasdaaw pay laeng dayta a lugan. Ket ita ta adda ammoyon maipapan iti helicopter, nalabit kayatyon ti aglugan iti dayta!

[Footnote]

[Ladawan iti panid 12]

Disenio ni Leonardo da Vinci agpaay ti vertical flight machine

[Credit Line]

Bibliothèque de l’Institut de France, Paris

[Ladawan iti panid 12]

Pampasahero a helicopter idiay eropuerto

[Ladawan iti panid 13]

Panangalaw ti RAF idiay baybay babaen iti helicopter

[Credit Line]

Pammadayaw ti Ministry of Defense, Londres

[Ladawan iti panid 13]

Masansan nga usaren dagiti polis dagiti helicopter

[Dagiti diagram/Dagiti ladawan iti panid 13]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Tenglen ti kambio ti panagtayab iti aniaman a direksion

Rotor disc

Panagintek ti helicopter iti tangatang

Paatras a panagtayab

Paabante a panagtayab

Collective pitch lever

Kambio

Rudder pedals