Sadinot’ Pagtaudan Dagiti Layap?
“KITAENYO! Daydiayen ti sabali pay!” “Ayanna? Ayanna?” Naisawangyo met kadin dagita a balikas kabayatan ti maysa a rabii a timmangadkayo iti langit a mangkita kadagiti layap? Nalabit iti kaunaan a gundaway a nakakitakayo ti maysa a kellaat nga immugis iti nabituen a langit, daytat’ kasla kellaat a nagtinnag manipud langit. Siempre, talaga a di umiso ti pannakanagan dagiti layap. Mabalin a “matnagda,” ngem saanda a talaga a bituen.
Awagan ida dagiti astronomo kas meteor. Ket yantangay adu a daras a dakdakkel ti kalalaingan ti kadakkelna a bituen iti planetatayo, ti [Daga] ti pakatnagan ti minilion kadagitoy a meteor. Ania dagiti meteor, ket naggapuanda?
Bueno, mainaigda unay kadagiti bandus. Ti nalatak a pangarigan, ti bandus a Halley, sipapartak a linabsanna ti daga idi 1986 iti maika-76 a tawen a panagrikosna iti aglawlaw ti init. Gapu ta agparang a dagiti bandus ket buklen ti adu a yelo ken tapuk, no dadduma maawaganda a nagtimbukel a narugit a yelo. No asitgan ti bandus ti init, pumudot ti rabawna a mangiruar iti tapuk ken gas. Ti napigsa a radiasion ti raya ti init iduronna ti bumarbara a tapuk a kasla ipus ti solido a material. Iti panagdaliasatna, mangibati ngarud ti bandus iti natapuk a nagnaan ti rugit—bassiusit a banag a no addada iti tangatang ket maawagan meteoroid. Kaaduan a tapuk ti bandus ket bassiusit tapno makita kas meteor. Maysa a bassit a kantidad ti tapuk[na] ket kas ti darat, bayat a ti dadduma ket kas ti kadakkel ti babassit a bato.
Iti sumagmamano a kaso, ti pagrikosan ti bandus lasatenna ti pagrikosan ti daga. Kaipapanan dayta a lasaten ti daga ti isu met la a tapuk iti tunggal lumasat iti nagrikosan ti bandus. No mapasamak daytoy, napartak unay ti panagtinnag dagiti bassiusit a meteoroid iti tangatang—agingga iti 71 kilometro iti kada segundo. Bayat nga agtinnagda, bumara ken mapuoran dagiti daddadakkel a mangparnuay iti pimmuraw nga ugis iti langit a pagaammo kas meteor.
No ballasiwen ti daga ti desdes ti bandus, agparang a kasla agtinnag iti amin a direksion dagiti meteor iti isu met la a lugar iti tangatang a maawagan raniag. Manipud kadagitoy a raniag, agtinnag dagiti meteor iti kadawyan a panawen ti tawen. Maysa a nalatak a mabuya isut’ Perseid. Daytat’ pannakaawagna gapu ta nasarakan ti raniagna iti konstelasion ti Perseus. No madanon ti Perseid ti kangitingitanna a panagtinnag iti Agosto 12 wenno 13 iti kada tawen, nagraniag dayta a buyaen. Mabalin a nasurok nga 60 a meteor ti matnag iti kada oras.
Mabalin a makitayo no Oktubre 21 ti panagtinnag ti Orionid kas iti nasapa a panagtinnag ti Aquarid, a naikuna a maigapu kadagiti meteoroid manipud iti bandus a Halley. Sigun iti pagiwarnak nga Astronomy, pinattapatta dagiti sientista a ti bandus a Halley ket “makapagrikos iti 100,000 [a daras] sakbay a marunaw.” No pudno ti pattapattada, makapagrikos a kanayon ti bandus a Halley iti sumaganad a 7,600,000 a tawen! Ket nupay narunawton, di pagduduaan a ti tapuk iti nagnaanna ti agtultuloyto a mangipaay kadagiti agtataeng ditoy daga iti adu a layap iti sumaganad a tawtawen. Nalabit naggapu kadagiti bandus ti kaaduan kadagiti makitkitatayo a meteor a nabayagen a narunaw.
Pattapattaen dagiti sientista nga iti intero a lubong, adda agarup 200,000 a milion a meteor a makita iti tangatang iti tunggal aldaw. Ket no maipapan iti ad-adu pay a nakaskasdaaw a panagtinnag dagiti meteor, bueno, kanayon nga adda sumaganad a tawen—ket minilion pay ti sumangbay!