Dagiti Asteroid, Bandus, ken ti Daga​—Agdidinnungpardanto?

‘Idi agsapa ti Hunio 30, adda datdatlag unay a napasamak iti maysa a purok ditoy Siberia. Iti ngatuen ti pagtugmokan ti langit ken daga, nakakita dagiti mannalon iti nakaranraniag a banag, makasisirap unay a kitaen. Iti baba ti pagtugmokan ti langit ken daga, iti batog ti nakaranraniag a banag, nagparang ti bassit a nangisit nga ulep. Idi nagtupak ti naraniag a banag iti daga, tinumekna amin a nadalapusna. Iti nagtupakanna, adda timmayok a nangisit nga asuk, ket adda gimluong, a kas man la panagtupak ti dadakkel a bato. Nagunggon dagiti pasdek, ket adda nagliab iti ulep. Mabutbuteng a nagtataray dagiti pumurok iti lansangan. Nagsasangit dagiti babbaket; impagarup dagiti amin a dimteng kadakuadan ti panungpalan ti lubong.’​—Sumaria ti damag a naipablaak iti periodiko a Sibir, Irkutsk, Russia, idi Hulio 2, 1908.

SAAN man la a naammuan dagidiay a pumurok a kabetbettak ti banag a naggapu idiay langit iti tangatangda. Kadagitoy nga aldaw, nasurok a 90 a tawen kalpasanna, maysa kadagiti karkarna unay a padles maipapan iti panungpalan ti planetatayo ti panangdidigra ti maysa nga asteroid wenno bandus. Mangmangngegan dagiti akronima a kas iti NEOs (near-earth objects) ken PHOs (potentially hazardous objects) a mainaig kadagiti apokaliptiko a padles maipapan iti pannakadadael ti daga gapu iti panagtupak dagiti nailangitan a banag. Dakkel ti naganansia ti Hollywood idi impatarusna a dagus dagitoy a panagbuteng babaen kadagiti pelikula a kas iti Deep Impact ken Armageddon.

Ngem ania dagiti posibilidad a madadaelkayo a sangapamiliaan babaen iti bola nga apuy manipud langit? Rumbeng kadi a namnamaem nga asidegen nga agtupak dagiti dadakkel a landok ken yelo iti arubayam? No agnanaedka iti asideg ti baybay, mayanudto kadi ti balaymo gapu iti aluyo nga epekto ti nayaw-awan nga asteroid a natnag iti baybay?

Agrikrikus a Mailalaok Kadagiti Basura Dagiti Planeta

Ti sistema solartayo ket buklen ti ad-adu pay malaksid iti init, siam a planeta, ken dagiti bulanda. Dagiti bandus (naglalaok a yelo ken tapok), asteroid (babassit a planeta), ken dagiti meteoroid (kaaduanna ket tedtedda dagiti asteroid) ket agrikrikus met iti uneg ti sistema solartayo. Nabayagen a naammuan dagiti sientipiko a maapektaran ti daga kadagiti mabalin a matnag manipud law-ang. Kitaentayo laengen ti kasla kanayon a madungpar a rabaw ti bulan ket maawatantayo nga agnanaedtayo iti nawara a sangakaarrubaan. No saan a gapu iti tangatang ken ti agtultuloy a panag-recycle ti rabaw ti daga babaen kadagiti plate tectonic ken panagreggaay, aduan koman iti abut ti rabaw ti planetatayo a kas iti rabaw ti bulan.

Pattapattaen dagiti sientipiko nga agingga iti 200 a milion a meteor ti inaldaw a makita iti tangatang ti daga. Babassit ken gistay naan-anay a mauram a di mapupuotan ti kaaduan kadagiti banag a sumrek iti tangatang. Nupay kasta, malasatan ti dadduma kadagitoy a banag ti dumardarang a pagserkanda ken pabannayaten ida ti angin iti kapartak nga agarup 320 a kilometro iti kada oras. Matnag iti daga a kas meteorite ti nabati kadagitoy. Tangay matnag ti kaaduan kadakuada kadagiti taaw wenno kadagiti di mapagnanaedan a daga, manmano kadakuada ti mangdangran kadagiti tattao. Mapattapatta a dagiti banag a sumrek iti atmosperatayo ti inaldaw a mangnayon iti ginasut a tonelada a kadagsen ti daga.

Pattapattaen pay dagiti astronomo a mabalin nga adda agarup 2,000 nga asteroid a daddadakkel ngem iti sangakilometro a diametro ti mangballasiw wenno umasideg iti pagrikusan ti daga. Nadiskobre ken nakitada ti agarup 200 laeng kadakuada. Kasta met nga adda napattapatta a sangamilion nga asteroid a daddadakkel ngem iti 50 a metro a diametro a delikado nga umad-adani iti pagrikusan ti daga. Makadanon iti daga dagiti asteroid a kakasta ti kadadakkelda ken makadadaelda. Dagita a babassit a banag a kasla missile ket napnuan enerhia nga agarup sangapulo a megatonelada​—a katupag ti dakkel a nuklear a bomba. Nupay masalaknibannatayo ti tangatang ti daga manipud kadagiti babbabassit a tumupa, saanna a mapasardeng dagidiay addaan enerhia a sangapulo a megatonelada wenno nasursurok pay. Kuna dagiti dadduma a managsirarak a, sigun iti estadistika, manamnamatayo ti sangapulo a megatonelada a tumupa agarup maminsan iti kada siglo a kas promedio. Sigun iti dadduma a pattapatta, ti kasansan dagiti tumupa a banag nga agarup sangakilometro ti diametroda ket maminsan iti kada 100,000 a tawen.

Dagiti Adda Ipalgakna nga Abut, Panagbettak, ken Panagdinnungpar

Saan a narigat a patien nga iti napalabas, natupakanen ti planetatayo iti dadakkel a banag a naggapu iti law-ang. Dagiti ebidensia kadagitoy a panagtupak ket masarakan iti nasurok a 150 a nadiskobre nga abut nga arigna nangpiglat iti rabaw ti daga. Nalawag a makita ti sumagmamano kadakuada, dadduma ket makita laeng manipud iti eroplano wenno satellite, ket kaskasdi a nabayagen a nagaburan wenno adda iti tukok ti taaw dagiti dadduma.

Maysa kadagiti kalatakan kadagitoy nga abut, a pagaammo kas Chicxulub, ti nangabut iti rabaw ti daga iti 180 a kilometro a diametro. Daytoy nagdakkelan nga abut, a masarakan iti asideg ti makin-amianan a murdong ti Yucatán Peninsula idiay Mexico, ket mapapati a nagtupakan ti 10 kilometro ti kadakkelna a bandus wenno asteroid. Kuna dagiti dadduma a dagiti panagbalbaliw ti klima gapu iti daytoy a panagtupak ti nakaungawan dagiti dinosaur ken dadduma nga animal iti takdang ken baybay.

Idiay Arizona, E.U.A., ti iron meteorite ti nangabut iti nakaskasdaaw a Meteor Crater​—maysa nga abut a dandani 1,200 a metro ti diametrona ken 200 a metro ti kaunegna. Ania dagiti madangran no matupakan ti maysa a siudad iti meteorite a kasta ti kadakkelna? Ipakita ti maysa a nalatak a pabuya idiay American Museum of Natural History, sadi New York City, a no matupakan ti Manhattan iti kasta a banag, naan-anay a madadael dayta a napnuan tao a siudad.

Idi Hunio 30, 1908, maysa nga asteroid wenno bloke ti bandus a napattapatta a basbassit ngem iti 100 a metro a diametro ti gimluong iti tangatang sa bimtak iti 10 a kilometro a kangato ti awan unay matataona a Tunguska a rehion ti Siberia, kas nadakamat iti introduksion. Ti panagbettak, a napattapatta a 15 a megatonelada, ti nangdadael iti kalawa a 2,000 a kilometro kuadrado, a nangtumba kadagiti kayo, nangrugian dagiti uram, ken nangpapatay kadagiti ugsa. Mano ngata a tattao ti natay no natupakan ti aduan tao a lugar?

Idi Hulio 1994, naipokus dagiti teleskopio iti intero a lubong iti Jupiter bayat a natnag dagiti busak ti bandus a Shoemaker-Levy 9 iti dayta a planeta. Dagiti temporario nga abut a napataud idiay Jupiter ti agnanayonto a malaglagip dagidiay nakakita a mismo iti panagdinnungpar. Ti panangbuya dagiti eksperto ken ordinario a tattao iti namin-adu a pannakadungpar ti Jupiter ti nagpanunotanda no ania ti napasamak no ti daga ti pinuntiria ti bandus.

Dagiti Agsasaruno a Makadidigra a Pasamak

Maam-amak dagiti sientipiko a nangusig iti nakalkaldaang a mapasamak no tumupa ti maysa a bandus wenno asteroid iti planetatayo. Kastoy ti napanunotda a dagus nga epekto ti nakaro a panagdinnungpar. Umuna, umatipukpok ti bato ken tapok. Dagiti agtinnag a rugit ti pakaiwarisan dagiti meteor a mamaglabbasit unay iti langit ken manguram kadagiti kabakiran ken karuotan, a pakatayan ti kaaduan a biag iti daga. Malingdan ti init gapu iti tapok nga agtalinaed iti tangatang iti napapaut a tiempo, a kellaat a mangpababa iti temperatura ken mangpasardeng iti photosynthesis iti nasipngetan a disso iti baba. Ti pannakalapped ti photosynthesis ti mangdadael iti food chain ti taaw a pakatayan ti kaaduan a parsua iti baybay. Sigun iti daytoy nga agsasaganad a pasamak, agpatingga ti pannakadidigra ti aglawlaw babaen iti sangalubongan a panagtudo ti asido (acid rain) ken ti pannakadadael ti ozone layer.

No matupakan ti taaw iti kasta nga asteroid, mangpataud dayta kadagiti aluyo, tsunami, a posible a nakaro ti panangdadaelda. Nakaad-adayo ti madanon dagiti tsunami manipud iti natupakan a lugar ngem iti damo a napigsa a panagbettak ken mangpataud iti nasaknap a pannakadadael kadagiti lugar a rinibu a kilometro ti kaadayoda iti baybay. Kuna ni astronomo Jack Hills: “Daga laengen a nalangalang ken nalapunos iti danum ti pagbalinanto dagiti lugar nga ayan idi dagiti siudad.”

Nupay kasta, masapul nga agannad ti maysa maipapan kadagita a deklarasion. Pattapatta laeng ti kaaduan daytoy a pagarup. Nabatad nga awan pay ti nakakita wenno nangadal iti asteroid a naidungpar iti daga. Kasta met a ti warnakan kadagitoy nga aldaw a sobra ti panangitandudona kadagiti nakaskasdaaw a damag ket nakabibiit a mangpataud kadagiti nakaskasdaaw a paulo ti damdamag, a naibasar iti kurang wenno saan nga agpayso nga impormasion. (Kitaenyo ti kahon iti ngato.) Kinapudnona, naipadamag a ti tsansa a matayka gapu iti maysa a banag a matnag manipud law-ang ket nagbassit no idilig iti tsansa a matayka gapu iti aksidente iti lugan.

Ania ti Rumbeng a Maaramid?

Patien ti adu nga eksperto a ti kasayaatan a pamay-an tapno maliklikan ti panangdidigra ti sumungsungad a bandus wenno asteroid ket mangipatayab iti rocket a mangsabat iti matnag koma ken, uray kaskasano, mabalbaliwan ti pagturonganna. No ti asteroid ket bassit ken madiskobre adu a tawen sakbay ti mapattapatta a pannakaidungparna, nalabit nga umdas daytoy a pannakasabatna.

Nupay kasta, isingasing ti sumagmamano a sientipiko ti panagusar kadagiti nuklear nga igam para iti daddadakkel a banag a mabalin a maidungpar iti daga. Iti kasta a kasasaad, mapapati a ti siaannad ti pannakaisaadna a nuklear a pagpabettak ti mangiduron bassit iti asteroid iti nataltalged a pagrikusanna, ket manglapped iti pannakaidungparna iti daga. Ti kasapulan a kadakkel ti nuklear a pagpabettak ket agpannuray iti kadakkel ti asteroid ken ti kinaasidegna iti daga.

Ti problema ket awan ti nasamay kadagitoy a mabalin a pangsalaknib a pamay-an no awan ti umdas a nasaksakbay a pakdaar. Ti nadumaduma a grupo dagiti astronomo a kas iti Spacewatch ken Near Earth Asteroid Tracking ket eksklusibo a mausar a mangbirok kadagiti asteroid. Patien ti adu a tattao nga ad-adu pay ti rumbeng a maaramidan iti daytoy a banag.

Kinapudnona, limitado ti pannakaammo dagiti imperpekto a tattao maipapan iti ayan ken panaggaraw dagitoy a nailangitan a banag. Ngem saan a rumbeng a madanagan wenno mabutengtay unay kadagiti pangta nga agpegpeggad ti masakbayan dagiti sibibiag nga adda iti daga. Ti katalgedan a pammasiguro nga awan ti maipalubosto nga asteroid wenno bandus a mangdadael iti amin a sibibiag nga adda iti daga ket agtaud iti Namarsua iti uniberso, ni Jehova a Dios.a Ipasigurado ti Biblia kadatayo: “Ti sililinteg tawidennanto ti daga, ket agtaengto kenkuana nga agnanayon.”​—Salmo 37:29; Isaias 45:18.

[Footnote]

[Kahon iti panid 27]

Ti Kasasaad ti 1997 XF11

Idi Marso 12, 1998, adda nagwaras a dakes a damag iti intero a lubong: Adda 1.5 a kilometro ti diametrona nga asteroid nga agturturong iti daga ket nakaeskediul a sumangpet inton Oktubre 26, 2028, “Huebes.” Ti asteroid a napanaganan a 1997 XF11, ket nadiskobre ni Jim Scotti, ti grupo ti Spacewatch iti University of Arizona idi Disiembre 6, 1997. Babaen ti panangusarda kadagiti napalabas nga impormasion ken kabarbaro a kapaliiwan, adda impakaammo dagiti sientipiko a nainaig iti Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics nga inusar dagiti dadduma tapno ipadlesda a ti panagrikus ti asteroid ket posible a mangikabil iti dayta iti agarup 50,000 a kilometro manipud iti daga​—nakaas-asideg a distansia sigun iti pagalagadan dagiti astronomo, wenno “sigurado a panagdinnungpar.” Napno dagiti damag iti telebision iti nakaam-amak a pannakatulad ti pannakaidungpar ti asteroid iti daga. Kalpasanna, awan pay maysa nga aldaw ti napalabas, awanen ti peggad. Impakita dagiti kabarbaro nga impormasion ken karkulasion a saan a madungpar ti daga iti asteroid babaen iti 1,000,000 a kilometro a kaadayo. As-asideg pay laeng dayta ngem iti aniaman a napaliiw iti napalabas nga asteroid a kasta ti kadakkelna, ngem natalged a distansia dayta. Dagus a nagipablaak ti warnakan kadagiti paulo ti damag a kas iti “Okey, Medio Saan a Husto ti Karkuloda.”

[Dagiti ladawan iti panid 26]

1. Bandus a Halley

2. Bandus nga Ikeya-Seki

3. Asteroid 951 Gaspra

4. Meteor Crater​—maysa nga abut a dandani 4,000 a pie ti diametrona ken 600 a pie ti kaunegna

[Dagiti Credit Line]

Impaay ti ROE/Anglo-Australian Observatory, rinetrato ni David Malin

Rinetrato ti NASA

NASA/JPL/Caltech

Rinetrato da D. J. Roddy ken K. Zeller, U.S. Geological Survey

[Picture Credit Line iti panid 25]

Rinetrato ti NASA