Kinaliday​—Ti Nalmeng a Pagtuokan

MAILASINYO kadi ida iti maysa a bunggoy? Madlaw aya dayta kadagiti rupada? No kablaawandakayo, ilimed kadi ti isemda dayta? Mailasinyo aya dayta iti pannagnada, posturada? Paliiwenyo ti lakay a nakatugaw nga agsolsolo iti tugaw idiay parke wenno ti agtutubo a babai nga agsolsolo iti museo ti arte​—tutuoken aya ida ti kinaliday? Paliiwenyo ti tallo a kaputotan nga iladawan ti ina, anak, ken apo nga agpaspasiar iti paggatangan. Kasla nakaragragsakda, ngem siguradokay kadi? Panunotenyo dagiti katrabahuanyo. Mabalin nga am-ammoyo ida kas naragsak a tattao nga addaan manangipateg a pampamilia ken masapulan nga umdasen a mangsuportar kadakuada. Ngem, mabalin kadi a maysa kadakuada ti talaga a mangikuna, “Saanak a naragsak”? Ket ania kadi ti mabalin a paglidayan dayta naragsak, naalibtak a tin-edyer? Dagiti sungbat dagitoy a saludsod mabalin a pagsiddaawendakayo.

Depinaren ti Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary ti “kinaliday” a kas “panangpataud iti rikna ti kinalamiis wenno pannakalangalang.” Daytat’ maysa a rikna nga addaan kurangna, kinakawaw iti uneg, ken saan a kanayon a madlaw iti makinruar a langa. Kuna ti maysa a managsirarak: “Iti kagimongantayo, ditay ipanayag ti kinaliday​—no dadduma ditay aklonen a nalidaytayo. Adda nakababain a pakasaritaan ti kinaliday. Ipapan ti publiko a no nalidayka, basolmo dayta. Ta no saan, mabalin nga adu koma ti gagayyemmo, saan kadi?” Mabalin a pudno daytoy no dadduma, nangnangruna no inanamaentayo wenno kalikagumantayo ti ad-adu ngem ti rasonable kadagiti dadduma.

Naliday a Babbai

Kasla umanamong dagiti eksperto a dagiti babbai​—nangnangruna dagiti naasawaan​—iti amin nga edad inanamaenda ti ad-adu pay iti biag ngem dagiti lallaki. Kaawatan, dagiti balo, diborsiada, ken nataenganen a wayas a babbai ket nalidayda no dadduma. Ngem dagiti ngay kasla naragsak a naasawaan a babbai nga addaan pamilia? Usigenyo, kas pangarigan, daytoy a sennaay manipud iti maysa nga 40 ti tawenna a maestra: “Awan tiempok a maipaay kadagiti gagayyem; kailiwko unay dayta. Ngem mabainak pay a mangibaga uray iti dayta. Kasano nga agreklamoak a nalidayak . . . ? Ta no matmatak ti kasasaadko, nagsayaat ti panagasawak, nalaing dagiti annakko, napintas ti balayko, naragsakak iti trabahok. Pagpannakkelko ti naaramidak. Ngem adda banag a kurang.”

Nupay pudno nga ay-ayaten dagiti babbai dagiti assawada ken napasnekda kadakuada ken kasta met ti rikna dagiti assawada, dayta nga ayat dina penken a talaga amin ti kasapulanda a panagkadua. Ilawlawag ti maestra a naadaw iti ngato: “Uray pay no ti asawak ti kasayaatan a gayyemko, dina matupagan ti kaadda dagiti naimbag a gagayyem a babbai. Mabalin nga agdengngeg dagiti lallaki, ngem umimdeng dagiti babbai. Di kayat nga ammuen ni lakayko no kasano a naringbawanak iti kasta unay. Kayatna ti agtignay a dagus ket risutenna ti parikut. Ngem dagiti babbai a gagayyemko palubosandak nga agsao maipapan iti dayta. Ket no dadduma basta kayatko laeng ti agsao.”

No ti maysa a babai mapukawna ti inay-ayatna iti ipapatay wenno diborsio, mabalin a nasaem unay ti riknana. Aglidayen. Saan laeng a mangsapul iti saranay iti pamilia ken gagayyemna no di ket sapulenna met ti saranay iti bukodna a pigsa tapno makibagay iti baro a kasasaad. Nupay ti pukawna ket kanayonto a paset ti biagna, masapul a bigbigenna a daytat’ saan a mapalubosan a manglapped kenkuana nga agtultuloy iti aktibo a panagbiag. Naammuan dagiti eksperto a dagidiay adda nabilbileg a personalidadda mabalin a masansan a naparpartak a mapagballigianda ti kinalidayda ngem dagiti dadduma.

Nagduduma ti kapanunotan no asino ti ad-adda a naliday​—ti balo wenno ti diborsiada. Impadamag ti magasin a 50 Plus: “Tunggal awisenmi dagiti diborsiada iti grupo ti saranay kadagiti balo, agsupiat dagiti dua a dasig no sino ti nakarkaro ti lidayna. Kuna ti balo, ‘Uray ta sibibiag ti asawam,’ ket ti diborsiada kunaennanto, ‘Ngem dika napadasan a personal ti pannakaisinak. Dika marikna a napaayka.’”

Naliday a Lallaki

No maipapan iti kinaliday, saan a mabalin a pagpannakkel dagiti lallaki a nabilbilegda kadagiti dua a sekso. “Ad-adda a tamingen dagiti lallaki dagiti bambanag iti pisikal ngem iti emosional,” kinuna ni Anne Studner, espesialista ti programa agpaay iti Serbisio Para Kadagiti Balo iti AARP (American Association of Retired Persons). “Maulit-ulit nga isalaysay dagiti babbai ti nasaem a riknada, ngem ikagumaan dagiti lallaki a sukatan dagiti assawada imbes a tamingenda ti kinalidayda.” Mabalin nga adu a tiempo ti busbosen dagiti lallaki a manangbalakad kadagiti natayan a lallaki sakbay nga in-inutton nga isaritada ti nasaem a rikriknada.

Naammuan dagiti eksperto a, saan a kas kadagiti babbai, dagiti lallaki sapulenda ti pannakikadua iti maysa a babai a pagipudnuanda imbes nga iti maysa a lalaki. Ipalgak ni Dr. Ladd Wheeler, maysa nga eksperto iti kinaliday idiay University of Rochester, a dagiti lallaki dida ipudno a naimbag ti rikriknada iti maysa ken maysa tapno makipagriknada. “Ti panaglisi iti makaringbaw a pannakaiputputong kalpasan ti ipapatay ti asawa, ken ti pannakisarita iti maysa a gayyem a babai, mabalin met nga ilawlawagna no apay a gagangay a mangasawa a dagus dagiti lallaki kalpasan ti pannakabalo wenno pannakidiborsioda ngem dagiti babbai.”​—Magasin a 50 Plus.

Ti Naliday nga Agtutubo

Adda adu a rason no apay nga agbalin a naliday dagiti ubbing ken agtutubo​—masansan nga umasping kadagiti rason a mangap-apektar kadagiti nataengan. Ti iyaakar iti baro a pagnaedan ken ipapanaw kadagiti gagayyem; ti saan a panagayat dagiti kaklasena iti baro nga eskuelaanna; dagiti relihiuso ken etniko a kasasaad; diborsio idiay pagtaengan; ti rikna a saan nga ay-ayaten dagiti nagannak; di kaykayat dagiti di kasekso​—dakkelen dagita a banag a pakaigapuan ti kinaliday.

Kasapulan dagiti ubbing pay ti pakiay-ayamanda. Kasapulanda ti saranay iti rikrikna ken pannakaawatda. Kasapulanda ti panangipateg ken panangpatalged iti kinapategda. Masapul a maammuanda a dadduma ti nasungdo ken mapagtalkanto. No maay-ayatda, mariknada a natalgedda ket masursuroda met ti mangayat kadagiti sabsabali. Mabalin nga aggapu daytoy a saranay iti nadumaduma a gubuayan​—pamilia, dagiti kapatada, ken uray dagiti taraken.

Agpada dagiti lallaki ken babbai nga estudiante, manipud iti kaunaan a grado iti elementaria agingga iti kolehio, masansan nga agsagabada ti isu met laeng a kasaem ti kinaliday, nga iti adu a daras gapu iti di panangawat dagiti kapatadada. “Nalidayak gapu ta agsolsoloak ket diak makisarsarita,” insennaay ti maysa a babai nga estudiante ti high school. “Basta umimdengak iti maestra, aramidek ti homework-ko idiay eskuelaan ket awanen ti aramidek a sabali. No adda bakantek, basta agtugawak laeng sadiay ket agdrowingak wenno agaramid ti dadduma a banag. Aminda adda kasarsaritada, ngem awan ti makisarsarita kaniak. . . . Ammok a diak maibturan ti di makisarita iti agnanayon. Ta ita, basta diak makisarsarita.”

Ti mapabasol, nupay kasta, saan a kanayon a maigapu iti kinaadayo wenno di panangikankano dagiti dadduma. Mabalin a nakaro ti kinamanagbabain ti maysa a tao, managpungpungtot, ken nalabes ti panagtigtignayna ket marigatan a makibagay kadagiti kapatadana. Mabalin met a ti pisikal a lapped ti mangpaliday kadagiti agtutubo iti amin nga edad malaksid no dagita ket naturedda ken mannakilangen.

Masapul a Tulonganyo ti Bagiyo

Inlasin ti edukador ti salun-at a ni Dolores Delcoma iti California State University Fullerton, ti maysa a sekreto ti kinapudno idi inkomentona ti panangikagumaan ti maysa a tao a makidangadang iti kinaliday: “Ti panangikagumaan masapul nga agtaud kenkuana. Masapul a mabigbigna ti parikutna agsipud ta kasano man ti panangpadas ti dadduma a tumulong, ti laeng makatulong kenkuana nga agbalin a mannakilangen isu ti mismo a bagina.”

Inlasin ni Dr. Warren Jones dagidiay a mamagbalin a narigat ti panagbalbaliw nga agpaay kadakuada met laeng a kas dagiti nalaka nga agliday a personalidad: “Dagitoy a tattao dida gaggagaraen ti mangaramid kadagiti banag a manglapped kadakuada a makarikna iti kinasinged kadagiti dadduma. Dadduma dida ammo ti umimdeng, ket bukbukodanda ti panagsasarita. Ad-adda a manangbabalawda kadagiti dadduma ngem kadagiti bagbagida; mammano nga agsaludsodda, ket masansan a dadaelenda ti pannakipagayam babaen ti panangibaga kadagiti di naasi wenno awan mamaayna a bambanag.”

Malaksid pay kadagita, a kangrunaanna kurang ti panagraemda iti bagida, adda dadduma nga agkurang kadagiti kinasigo a kasapulan iti pannakilangen kadagiti dadduma. Maipapan kadakuada, kuna ti therapist a ni Evelyn Moschetta: “Di unay nasayaat ti panangipapan dagiti naliday a tattao iti bagbagida. Gapu ta namnamaenda ti pannakaipuera, dida ikagumaan ti makilangen.”

Maisupadi iti kaaduan a maawat a kinasirib, nupay kasta, naammuan dagiti managsirarak nga ad-adda nga agliday dagiti agtutubo ngem dagiti babbaket ken lallakay. Saanda a sigurado no apay. Naammuanda met a no agliday dagiti lallakay/babbaket, ad-adda a daytat’ gapu iti kinakurang dagiti gagayyem ngem ti kinakurang dagiti kabagian. “Saan a gapu ta saan a napateg ti relasion ti pamilia kadagiti lallakayen/babbaketen. Masapulda ti pamilia agpaay iti tulong. Ngem mabalin nga adu ti pamilia a tumulong kadakuada, ngem kaskasdi a kasta unay pay laeng ti kinalidayda no awananda iti gagayyem.”

Masapul Dagiti Nasinged a Gagayyem

Kadagiti tattao iti amin nga edad, dagiti nasinged a gagayyem no dadduma punnuanda ti kasapulan a saan a maipaay ti pamilia ken kakabagian. Masapul dagiti tao ti maysa a gayyem, maysa a nasinged a gayyem, maysa a mabalinda a pangipudnuan wenno pangipalgakan iti im-impenenda a dida agamak a masaktanda. No awan ti kasta a gayyem, mabalin a kumaro ti kinaliday. Dayta a gayyem ti insurat ti managsalaysay nga Americano a ni Ralph Waldo Emerson: ‘Ti maysa a gayyem a mabalinko a pagipeksaan.’ Dayta a tao ti pagipudnuan a mabalinmo a pangibagaan a naan-anay iti kasasaadmo a dika agamak iti pannakaliput wenno agdanag a dagiti nalimed a bambanag mausarda a mangibabain wenno pangkatawaan dagiti dadduma kadakayo. Dadduma a mabalin nga imbilangyo a nasungdo a kakadua mabalin a saan a kanayon a mapagtalkan, ngem adda “gayyem” a “di mangipalgak ti palimed ti sabali,” maysa a “nadekdekket ngem kabsat.”​—Prov. 25:9; 18:24.

Adda dagidiay agparang a kasla natibker ken dida masapul ti asinoman. Kunaenda a makapagwaywayasda ken kabaelanda a saranayen ti bagida. Nupay kasta, masansan nga aggugrupoda iti makunkuna a toughies. Dagiti ubbing addaanda kadagiti asosasion, mangibangonda kadagiti clubhouses, mangbuangayda kadagiti barkada; dagiti natataengan nga agtutubo adda dagiti motorcycle gang-da; dagiti kriminal addaanda kadagiti kakadua a dinto agipulong kadakuada; dagidiay addaan parikut iti panaginum makikaduada iti Alcoholics Anonymous; dagidiay makidangdangadang iti kinalukmeg makikaduada iti Weight Watchers. Mannakilangen dagiti tattao; aggugrupoda agpaay iti saranay. Uray pay no adda parikutda, pagay-ayatda ti makikadua kadagiti padada nga addaan kasta a parikut. Ket sangsangkamaysa a kagurada ti kinaliday. Aniat’ maaramidan iti kinaliday?

[Blurb iti panid 5]

“Di unay nasayaat ti panangipapan dagiti naliday a tattao iti bagbagida”