Dagiti Baresbes Ti Lubong—Mararaut a Gameng ti Ekolohia
INAWAGAN dayta dagiti Indiano idiay America nga Ama dagiti Dandanum. Awagan dayta dagiti geograpo a Karayan Mississippi. Aniaman ti pangawagyo iti dayta, binalesna dagidiay nangipaigup kenkuana kadagiti dike ken tambak, a nangpamaga kadagiti baresbesna. Gapu iti napigsa a tudo iti adu a lawas, imbuangna ti napattapatta a 75 milion a sinako a darat a naitambak iti dayta ket sinawangna ti 800 kadagiti 1,400 a tambak nga awan nagserserbianda a mangbangen iti dayta. Linapunos ti napegges a danum dagiti balbalay, kalsada, rangtay, ken dadduma a riles ket linayusna ti adu nga ili. “Nalabit ti kakaruan pay laeng a nanglayus iti Estados Unidos,” impadamag ti The New York Times, Agosto 10, 1993.
Ginupgop ti Times ti dadduma kadagiti nadadael: “Iti dua-bulan a pananglapunosna, adu ti dinadael ti dakkel a layus iti 1993 iti Makintengnga a laud. Pinatayna ti 50, imbatina nga awanan balay ti ag-70,000 a tattao, linayusna ti lugar a maminduat’ kadakkelna ngem iti New Jersey, a nangdadael iti ag-$12 bilion a sanikua ken produkto ti agrikultura, ken rinubrobanna manen ti maysa a debate maipapan iti sistema a mangkontrol iti layus ti pagilian ken dagiti pagalagadanna.”
No nabaybay-an koma ti nainkasigudan a sistema dagiti baresbes a mangkontrol iti layus iti igid ti Mississippi, awan koma ti napukaw a 50 a biag ken 12 bilion a doliar. Kaanonto ngata a masursuro ti tao a pakitunosan ti nakaparsuaan imbes nga ikagumaanna a kontrolen dayta? Dagiti baresbes a kasigkay ti karayan ket agserbi a pakaiwarasan ti danum, a mangiwalin ken mangidulin kadagiti sobra a danum dagiti immapaw a karayan gapu iti napaut a napigsa a tudo.
Ngem ti panagserbina kas nainkasigudan a sistema a mangkontrol iti layus ket maysa laeng kadagiti adu a nakaskasdaaw a serbisio nga ipapaay ti nasurok a 8,500,000 kilometro kuadrado a baresbes—a madama a mararaut iti sangalubongan.
Dagiti Baresbes, Pagtaraknan ti Lubong
Manipud kadagiti nasaknap nga aluguog ti apgad iti kosta agingga kadagiti babassit nga alog, sarebseb, ken agraman dagiti kasla gayonggayong kadagiti karuotan ti Estados Unidos ken Canada, ti kangrunaan a pakabuklan dagiti baresbes ket danum. Dagiti baresbes ket lugar a ti daga ket malapunos iti danum iti intero a tawen wenno no tiempo laeng ti panaglalayus. Ti sabali pay isu ti adda iti kosta, wenno nalaka nga umadalem a baresbes. Yantangay kaaduan a baresbes ket naruay iti mulmula—ruot, ledda, papiro, dadakkel ken babassit a kaykayo—bibiagenda ti nadumaduma a mula, lames, tumatayab, ken ayup ti intero a lubong.
Adu a tumatayab ti agnanaed kadagiti takdang ken kadandanuman dagiti baresbes. Nasurok a sangagasut kadagiti kakikitada ti agpampannuray kadagitoy nga ababaw nga alog kabayatan ti iyaakarda no primavera. Adu a baresbes ti pagtaraknan kadagiti nagadu a ganso ken pato—dagiti mallard, teal, ken canvasback. Dagitoy met a lugar ti pagbibiagan dagiti buaya, beaver, muskrat, mink, ken moose. Agpampannuray met dagiti dadduma nga ayup kas ti oso, ugsa, ken raccoon kadagiti baresbes. Dagitoy ti pagbugian ken pagpaaduan ti kaaduan a lames a mangsupsuportar iti tallo-bilion a doliar nga industria ti panagkalap ti America. Napattapatta a 200 a kita ti lames ken nagadu a kita ti kappi ken kuros ti agpampannuray kadagiti baresbes iti amin wenno dadduma a paset ti panagbiagda.
Malaksid iti panagbalinna kas naisalsalumina a pagtaraknan iti biag, adu pay met ti maitulong dagiti baresbes iti ekolohia. Isudat’ gagangay a mangsagat kadagiti rugit a mangmulit kadagiti karayan ken libtong ken mangdalus kadagiti ubbog ti danum iti uneg ti daga. Urnongenda ti danum no panagtutudo ken panaglalayus sadanto in-inut nga iyayus kadagiti waig, karayan, ken ubbog. Dagiti nalaka nga umadalem a baresbes salaknibanda dagiti takdang tapno dagiti allon saanda ida a reggaayen.
Gapu iti maitulongda ken ti nadumaduma a mulmula kadakuada, adut’ napateg a maaramidan dagiti baresbes. Iti photosynthesis, kas pangarigan, amin a berde a mula agsependa ti carbon dioxide manipud iti angin sadanto mangiruar iti oksihena. Nagpateg unay daytoy a pangsustinir iti biag. Gapuna, dakkel unay ti maitulong dagiti mula kadagiti baresbes iti daytoy a banag.
Adun a siglo a nabigbig dagiti adu a pagilian ti awan kaaspingna a kinapateg dagiti baresbes iti pannakapataud dagiti taraon. Kas pangarigan, idadauluan ti China ken India ti pannakapataud ti bagas, a supsuportaran met ti dadduma a pagilian iti Asia. Gapu ta agtuboda kadagiti baresbes a maawagan sinilong, ti bagas ket maysa kadagiti kangrunaan a pagtaraon ti lubong. Agkaguddua iti amin a populasion ti lubong ti mangmangan iti inapuy kas kangrunaan a taraonda. Nabigbig ti Estados Unidos ken Canada ti kinapateg dagiti baresbes ken sarebseb iti panangpataudda iti bagas ken cranberry.
Dagiti baresbes gunggonaanda met uray dagiti atap a biag. Saan laeng a dagiti billit ti mabenipisiaran iti naruay a bukel ken insekto no di ket uray pay dagiti lames, kappi ken kuros nga agbugi ken dumakkel kadagiti baresbes. Dagiti pato, ganso, ken dadduma pay a tumatayab iti danum pagtaraonda met dagitoy a parsua nga aglanglangoy kadagitoy a pagtaraknan iti biag. Iti dadduma a pamay-an ket mabalanse ti agdama nga ekolohia babaen ti pannakataraon ti nadumaduma a tumatayab agingga kadagiti uppat-sakada nga ayup nga agbiruk ti pagtaraonda kadagiti baresbes. Adda pagtaraon ti amin kadagiti baresbes. Talaga a pagtaraknan ida iti lubong.
Ti Kaputotan a Mangdadael Kadagiti Baresbes
Idiay Estados Unidos, ti kaunaan a nagbalin a presidente impalubosna a maes-esan ti nasaknap a baresbes idi binuangayna ti maysa a kompania idi 1763 a mangpamaga iti 16,000 ektaria ti Dismal Swamp—maysa a sarebseb a pagtaengan ti atap a biag—idiay ketegan ti Virginia ken North Carolina. Nanipud idin, dagiti baresbes ti America ket naibilang nga istorbo, lapped iti irarang-ay, pagtaudan ti an-annayen ken sakit, dakes nga aglawlaw a masapul a maparmek ken madadael uray no dakkel ti magastos. Naidagadag kadagiti mannalon a paes-esenda dagiti baresbes sada mulaan ket natangdananda iti panangaramidda iti dayta. Naaramid dagiti kalsada kadagiti baresbes a naminsan ket pagayuyangan dagiti nagadu nga atap a biag. Adu ti nagbalin a disso a pagibangonan kadagiti patakder ken shopping center wenno nausar kas nalaka a pakaigabsuonan dagiti basura.
Kadagiti naudi a sumagmamano a dekada daytoy a siglo, dinadaelen ti Estados Unidos dagiti baresbesna iti kapartak a 200,000 nga ektaria iti kada tawen. Ita, ag-40,000,000 nga ektaria laengen ti nabati. Usigenyo, kas pangarigan, ti rehion dagiti kasla gayung-gayong ti Norte America. Iti 800,000 kilometro kuadrado a kasla arko a lugar manipud idiay Alberta, Canada, agingga idiay Iowa sadi Estados Unidos, rinibu a baresbes ti pagpapaaduan idi ti minilion a pato. Naipadamag a no agtayabda idi, uray la ngumisit ti tangatang a kas kettay maigapu iti napuskol nga ul-ulep. Ita, makapadanag ti ibabassitdan.
Ti adut’ saklawenna a problema, nupay kasta, ket daytoy: No madadael dagiti baresbes, awanton dagiti pagtaraonan [dagiti atap a biag]. No awan umdas a taraonda, basbassit ti maiyitlog dagiti pato, ket maapektaran unay dagiti mapessaan. Bayat a madadael dagiti taengda, adu a pato ti umakar kadagiti nabatbati a pagtaenganda, ket ngarud nalaklakada nga agbalin a pagtaraon dagiti lobo, coyotes, skunks, raccoon, ken dadduma nga ayup a mangmangan kadakuada.
Idiay Estados Unidos, nagpukawen ti 50 porsiento kadagiti rehion dagiti kasla gayonggayong kadagiti baresbes. Napukaw metten idiay Canada ti nasurok nga 40 porsiento, ngem agpatpatuloy pay dayta. Impadamag ti magasin nga Sports Illustrated a 90 porsiento ti dadduma a paset ti North Dakota idiay Estados Unidos ket namagaanen. Gapu ta ignoranteda iti kinapategda iti ekolohia, ibilang dagiti adu a mannalon dagiti baresbes kas di nadam-eg ken makaistorbo kadagiti kagawaanda a pagtalon.
Nupay kasta, napigsa ita ti ikkis ti publiko nga ispalen dagiti baresbes a pagtataengan ti atap a biag babaen kadagiti maseknan a tattao ken organisasion. “Agpegpeggad unay dagiti lugar dagiti kasla gayonggayong,” kinuna ti maysa a maseknan nga opisial. “No kayattayo ti napaut a pannakaispal dagiti pato, masapul a salaknibantayo dagiti baresbes.” Kinuna ti maysa nga opisial ti manangitalimeng nga organisasion a Ducks Unlimited a “dagiti tumatayab iti danum ti pakaammuan iti kasasaad ti ekolohia ti kontinente.” Kuna met ti magasin nga U.S.News & World Report kas panangisakitna: “Ti ibabassit [dagiti pato] iyanninawna ti pannakaraut ti aglawlaw gapu iti nadumaduma a rason: Ti acid rain, dagiti pestisidio, ngem kangrunaan iti amin, ti pannakadadael dagiti minilion nga ektaria a napateg a baresbes.”
“Nadadaelen ti siam a pulo porsiento kadagiti aluguog ti apgad iti kosta ti California,” impadamag ti magasin a California, “ket kada tawen, mapukpukaw ti 7,000 nga ektaria. Mapilpili laeng ti lugar a mabalin a pagbiagan ti tule elk. Iti kada tawen, sumagmamano laengen a pato ken ganso ti agsubli kadagiti umil-ilet a pagnaedanda no kalam-ekna. Asidegen a mapukaw ti adu a kita ti biag kadagiti baresbes.” Nupay dida makapagsao, agpapaarayat dagitoy a ti biagda agpampannuray kadagiti baresbes ti lubong.
Krisis iti Danum
Kabayatanna, dakes ti imbunga ti panangdadael ti tao kadagiti baresbes ti daga. Inramramanna ti kapatgan ken kangrunaan a kasapulanna—ti danum. Napateg unay ti danum iti tunggal sibibiag a parsua. Impadles dagiti sientista ti lubong nga addanto tiempo a nakidditton ti mainum a danum ti lubong. “No saantay a lapdan ti panangsayang iti danum, mataytayonto iti pannakawaw inton tawen 2000,” inwaragawag ti World Conference ti NU maipapan iti danum idi 1977.
Gapu kadagitoy a partaan a kumidditto daytoy a nagpateg a kasapulan [ti biag], rumbeng nga agkaykaysa ti amin a mangsalaknib kadagiti danum ti daga. Nupay kasta, daytoy kaputotan ti tao a mangdaddadael kadagiti baresbes, nakaro unayen ti panangraritna iti daytoy a kapatgan a kinabaknang. Makatulong dagiti baresbes iti pannakadalus dagiti danum iti rabaw ti daga—dagiti karayan ken waig. Narugiten ti danum ti dadduma nga ubbog gapu kadagiti basura ken mangmulit, nga amin ket pagdaksan ti tao. Napamagaan ti danum nga idi ket adda kadagiti nagadu a baresbes, a nakaigapuan ti ikikidditna.
Ipangagto kadi dagiti maseknan a tattao dagiti agpapaarayat nga asug dagiti biag nga agpampannuray kadagiti baresbes? Maipakatto ngata dagiti pangsalaknib kadagita a biag sakbay a naladawton ti amin? Wenno agintutulengto dagiti tattao kadagitoy nga asug, a ti lapayagda ket dumngegto laeng kadagiti un-unnoy dagiti naagum?
Ti Panangraut Ket Sangalubongan
Iti panangrugi ti sangalubongan a kampania nga inwayat ti Naciones Unidas tapno ispalen dagiti baresbes, nadakamat ti panagpeggad ti ekolohia ti Pantanal idiay Brazil. Daytat’ maysa kadagiti kadakkelan a baresbes ti lubong. Kinuna ti magasin a BioScience: “Agpegpeggad ti rehion a Pantanal agraman ti nadumaduma ken nagadu nga atap a biag. Ti pannakakalbo dagiti kabakiran; ilalawa dagiti talon; ilegal a panaganup ken panagkalap; ken pannakamulit ti danum gapu kadagiti pagpatay ti ruot, pestisidio, ken dagiti basura ti pannakapataud ti alcogas ti nangituggod iti kumarkaro a pannakadadael ti aglawlaw, a mamagpeggad iti maysa kadagiti kangrunaan nga ecosystem ti Brazil.”
Dinakamat ti The New York Times ti panagpeggad dagiti baresbes iti kosta ti Mediteraneo. “Nagpartak ti pannakapukaw dagiti baresbes iti napalabas a tallopulo a tawen bayat a dagiti kosta ti Mediteraneo ket natarigagayan a pakaibangonan dagiti nanginat’-singirenda a hotel ken resort. Dakamaten dagiti panagadal ti Naciones Unidas ti nasaknap a pannakapukaw dagiti baresbes idiay Italia, Egipto, Turkey, ken Grecia.”
Nagbalinen nga eropuerto dagiti billit ti 50,000 ektaria a baresbes ti Doñana National Park idiay España idi primavera bayat a ginasut a ribo a billit a naggapu idiay Africa nga agpa-Europa ti dimmagas kadagiti alog ken kakaykayuanna tapno agumok ken agitlog ken agpessa. Ngem ti umad-adu a hotel, pagay-ayaman iti golf, ken taltalon iti aglawlaw ti parke ti mangpapaes-es iti adu unay a danum a mamagpeggad iti pannakataginayon ti parke. Iti napalabas a 15 a tawen, dagita a proyekto ti nakapamagan iti adu unay a danum nga uray la immes-esen ti 2 aginggat’ 9 a metro, ket sumagmamano a waig ti naatiananen. “Aniaman nga irarang-ay pay ditoy,” kuna ti direktor ti panagsirarak idiay parke, “ti umdasen a mangdadael iti Doñana.”
Ipadamag ti State of the World 1992: “Dagiti mangrove, maysa kadagiti kangrunaan nga agpegpeggad kadagiti baresbes, ti mapukpukawen idiay Asia, Latin America, ken makinlaud nga Africa. Kas pangarigan, gistay kagudua ti napukawen kadagitoy kadagiti masalsalakniban a waig nga aduan-iti-kayo idiay Ecuador, a kaaduan ket gapu kadagiti naaramid a pagtaraknan iti pasayan, ken addada plano a mapagbalin pay a kasta dagiti nabatbati a pasetna. Napukawen ti tallo ket kakapat kadagiti mangrove idiay India, Pakistan, ken Thailand. Agparang a determinado met ti Indonesia a kastanto ti aramidenna: idiay Kalimantan, ti kadakkelan a probinsiana, 95 porsiento kadagiti amin a mangrove-na ti mapukanto tapno mailakonto ti tablana.”
Naitampok ti kinapateg dagiti mangrove iti Agosto 25, 1992 a Bangkok Post ti Thailand: “Dagiti kabakiran ti mangrove ket buklen dagiti nadumaduma a kayo nga agbiag laeng kadagiti patag, nalinongan a takdang ti surong a matapliakan ti atab. Agpapan pay iti di makaay-ayo nga aglikmut, agbiag dagiti kayo iti apgad ken iti kanayon a panagatab. Ti nalaka a makibagay iti aglawlaw a makinruar ken kangrunaan a ramutda a mangsuma ti apgad ti namagbalin iti ecosystem a nabaknang ken makasustento iti biag. Malaksid iti pananglappedda iti panagreggaay ti nasaknap a takdang, makatulongda met iti panagbiag dagiti mangngalap, industria ti kayo, ken atap a biag.
“Naruay ti biag iti kabakiran dagiti mangrove. Masarakan sadiay dagiti billit iti takdang, mannangan-kappi a sunggo, ken adu a kita ti paltat nga aguyas-uyas iti kapitakan sa agturong iti kadandanuman no agugot.”
Anianto ti Pagbanaganna?
Ti krisis ket sangalubongan. Kuna ti magasin nga International Wildlife: “Dagiti alog, sarebseb, waig, pagtubuan dagiti mangrove, aluguog ti apgad, lugar dagiti kasla gayonggayong ken danaw a saknapanda idi ti nasurok 6 a porsiento ti Daga ket agpegpeggad. Adun ti napagbalin a taltalon, nadadael gaput’ polusion wenno ginaburan dagiti panggepdat’ irarang-ay a nakapukawanen ti agkagudua iti amin a baresbes ti planeta[tayo].”
Isakitto kadi ti tao ti daga? Makapaladingit dagiti pagilasinan. Kaskasdi, dadduma ti mangikagkagumaan ket kunada nga agballigidanto. [Ngem] kuna ni Jehova, ti Namarsua ti daga, a mapaaydanto. Inkarina a makibiang ken pasardengennanto ti pannakadadael ti nakaskasdaaw a parparsuana ditoy daga. “Iyeg[nanto] iti pannakadadael dagidiay mangdaddadael iti daga,” ket italeknanto dayta kadagidiay “mangaywan[to] iti dayta.” Ipaaynanto dayta kas regalo kadagiti manangapresiar a tattao: “Dakayo dagiti bendituen ni Jehova, isu a nangaramid iti langit ken daga. Dagiti langlangit isuda dagiti langlangit ni Jehova, ngem ti daga intedna kadagiti annak dagiti tattao.”—Apocalipsis 11:18; Genesis 2:15; Salmo 115:15, 16.
[Ladawan iti panid 15]
Barbaresbes idiay Switzerland
[Dagiti ladawan iti panid 16, 17]
Makinkanigid ken ngato: Barbaresbes idiay Estados Unidos
[Credit Line]
H. Armstrong Roberts
Kanigid: Kabakiran ti mangrove idiay Thailand
[Credit Line]
Impaay ti National Research Council idiay Thailand
Dagiti agnanaed kadagiti baresbes: buaya, dadakkel a tukak, tuwato, ken box turtle nga agkalkali ti pagitloganna