Panangmatmat iti Lubong
Trahedia Kada Lunes
Impalgak ti panagsirarak a naaramid idiay Flinders University sadi Australia a ti Lunes ti kasla aldaw iti lawas nga ad-adda a magustuan dagiti lallaki ti agpakamatay. Kas naipadamag iti The Sydney Morning Herald, 19,425 a tattao ti nagpakamatay idiay Australia iti nagbaetan ti 1981 ken 1990. Agpapada ti kaadu dagiti babbai nga agpakamatay iti intero a lawas, ngem kadagiti lallaki, karkarnat’ iyaaduda no Lunes. Sa in-inut a bumassit bayat nga agtultuloy dagiti sumaganad nga aldaw iti lawas. Ti panagsubli idiay panggedan ti nadakamat kas kangrunaan a makagapu. Kadagiti Lunes a mairana a piesta opisial, bassit unay ti bilang dagiti agpakamatay, ngem umaduda manen iti sumaganad nga aldaw, Martes. Ipalgak ti dadduma pay a panagadal a kaaduan a panagpakamatay mapasamak no malem, ti tiempo a nakaro ti pannakarikna iti panagdukot ken nakaro a panagdandanag. Ti Lunes met ti kadaksan nga aldaw iti pannakaatake ti puso. Impamatmat ti maysa a panagadal a kadagiti 6,000 a naatake iti puso, 18 porsiento ti mapasamak no Lunes no idilig iti 12 porsiento kada Domingo. Adu met ti aglangan a sumrek no Lunes.
Umad-adu Dagiti Agsarut
Ipadamag ti inaldaw a periodiko idiay Sweden a Dagens Nyheter a ti sarut ti kangrunaan a makapapatay a sakit ita ditoy lubong. Idi 1992, nasurok a 3,000,000 a tattao ti natay gapu iti dayta—nakadkadlaw nga ad-adu ngem kadagiti natay gapu iti AIDS, cholera, ken malaria. Iti maysa a panagregget a mangsaluad iti panagraira ti sarut, nangangay ti World Health Organization iti maysa a kumperensia itay nabiit idiay Londres. Naiwaragawag a ti sakit ket nakaro nga epidemia iti lubong, a dagiti napanglaw a pagilian ti kangrunaan a saplitenna. Ngem agraraira met dayta kadagiti nabaknang a pagilian gapu ta umad-adu dagiti agbibiahe ken umakar. Maagasan ti kadawyan a TB kadagiti 95 porsiento a kaso, ngem dagiti kabbaro ken nakarkaro a kita ket maagasan iti nakurkurang nga 40 porsiento kadagiti kaso.
Ti Agpegpeggad a Rhino
Ag-20 a tawenen ti napalabas, ag-65,000 a rhinoceros ti makapagdakiwas idi kadagiti kapanagan ken kabakiran idiay Africa. Ngem ti bilang ket bimmasit iti nasurok laengen a 2,500, ket dagiti managanup ti kangrunaan a mapabasol. Idiay laengen Zimbabwe, bimmassit ti bilang dagiti rhino manipud nasurok a 2,000 idi 1990 a nagbalinen a kurang a 500. “Awanen sabali a dakkel nga ayup iti lubong a kangrunaan a mapapatay, wenno asidegen a mapukaw,” kuna ti magasin nga Our Planet. Aniat’ pakaigapuan daytoy nasaknap a panaganup? Dagiti sara ti rhino. Mailako ti dua a sara a naragadi manipud iti agong ti black rhino iti ag-$50,000 (E.U.) iti black market. Mapulbos ti dadduma a sara a mausar nga agas idiay Oriente. Dadduma ti mapagbalin a putan dagiti imuko. Daytat’ nakalkaldaang a pannakausar dagiti sara ti rhino—ti naisangsangayan a pangsalaknibna—ti pakatayanna.
Ti Kangrunaan a Mammapatay Idiay Canada
Ti sakit iti puso ti pakaigapuan ti ipapatay ti ag-75,000 iti kada tawen idiay Canada. Daytoy ket “ad-adu ngem ti napagtipon a dagup gapu iti kanser, AIDS, ken aksidente,” kuna ti The Edmonton Journal. Sigun iti Canadian Heart and Stroke Foundation, “ti saan unay nga aggargaraw nga estilo ti panagbiag ket kas iti panangdangran ti panagsigarilio, alta presion, ken nangato a kolesterol iti dara.” Ti regular a panagarsisio ti nasaknap a mabigbig kas kangrunaan a panglapped maibusor iti sakit ti puso. Ngem kas kinuna ni Anthony Graham, hepe ti cardiology idiay Wellesley Hospital sadi Toronto, nga adda ‘pagarup a ti makapasalun-at a panagarsisio masapul nga iramanna dagiti arsisio a mangpapartak iti panagpitik ti puso.’ Nupay kasta, innayonna: “Dagiti saan unay a makabannog a panagarsisio in-inut a gunggonaannakayo.” Impadamag ti Journal a “napanekneknanen ti siensia dagiti pagsayaatan ti saan unay a makabannog nga arsisio kas ti pannagna, panagtrabaho idiay arubayan ti balayyo, panagtrabaho idiay balay ken panagsala a panglapped iti sakit ti puso.”
Napapaut ti Biag Dagiti Babbai Idiay Asia
Simmayaat ti kaatiddog ti biag dagiti babbai idiay Hong Kong iti napalabas a 20 a tawen, sigun iti magasin a China Today. Idi 1971, ti manamnama a kapaut ti biag dagiti babbai a taga Hong Kong ket 75.3 a tawen. Idi 1981, nagbalin a 78.5. Ket idi 1991, nadanonna ti kangato a 80.6 a tawen. Ti nasaysayaat a pannangan ken simmayaat a serbisio ti medisina ti makagapu iti daytoy nga irarang-ay. Agparang a tagtagiragsaken dagiti kaaduan a babbai a taga Asia ti nasaysayaat-ngem-ti-promedio a kapaut ti biag. Manamnama dagiti babbai idiay Taiwan a makapagbiagda iti ag-77 a tawen. Idiay Singapore, ag-76 a tawen ti manamnama a panagbiag dagiti babbai, ket idiay People’s Republic of China, daytat’ 71 a tawen. Kuna ti China Today a “dagiti Haponesa pay laeng ti kapapautan nga agbiag iti lubong nga isut’ 83 a tawen.”
Naranggas nga Ay-ayam
Lumatlatak unay ti maysa a kabbaro a kita dagiti naranggas nga ay-ayam iti video kadagiti agtutubo ita. Sigun iti magasin nga Entertainment Weekly, ti maysa nga ay-ayam iramanna ti maysa nga eksena a sadiay ti “maysa a babai a nakakawes iti nakiting a pangturog ti mabekkel tapno maala ti darana sa maaramid nga arak.” Iti sabali nga ay-ayam, dagiti karakter “nakaro ti panangmaloda kadagiti tattao iti sangalubongan a salisal ti panagraranget idiay kalsada,” kuna ti Daily News ti Nueva York. Kaskasdi ti maysa nga ay-ayam ket nailadawan iti Daily News kas “makaburibor iti panunot.” Intuloy a kinuna ti periodiko: “Dagiti panangmalo iti bagi ket mapakuyogan iti panagpusitsit ti dara; no mangabak ti kalaban masansan a putolanna ti bida, ket kas panagballigi, masansan nga ingatona ti ulo a ti dori ket aguy-uyaoy pay laeng iti dayta. Mailansa wenno mapuoran dagiti naabak a nakisalip.”
Allergic iti Taraon?
Impalgak ti maysa a panagadal kadagiti kangrunaan nga allergy idiay Sud Africa a kadagiti nasukimat nga ubbing nga agangkit, 43 porsiento “ti dagus a madi ti mariknada iti sulfur dioxide,” ipadamag ti The Star idiay Johannesburg. Nasaknap ti pannakausar ti sulfur dioxide kas preserbatiba ti taraon idiay Sud Africa. Kas pangarigan, maipugsit ti sulfite ken sulfur dioxide kadagiti nateng ken kappuros a prutas kadagiti salad bar ken dadduma a supermarket tapno saan nga agbaliw ti kolorda. Maus-usar met dagiti sulfite ken sulfur dioxide kadagiti dadduma a taraon, kas ti arina, soft drink, arak, ken beer. Ti panagadal ti nakaigapuan ti kapilitan a pannakaipatungpal dagiti naing-inget a linteg maipapan iti pannakamarka dagiti taraon.
AIDS Idiay Japan
Kadagiti 124 milion nga agnanaed idiay Japan, kurang a 3,000 ti naeksamin nga addaan virus ti AIDS, sigun kadagiti opisial a bilang. “Ngem, iti pribado, patien dagiti adu nga agtartrabaho iti medisina, a kaaduan kadakuada ket agtartrabaho idiay ministri iti salun-at, nga ad-adu ti biktima idiay Japan ngem ti ipamatmat dagiti opisial a bilang,” kuna ti magasin a The Economist. Pattapattaen ti maysa nga eksperto ti pudpudno a bilang a sangapulo a daras nga ad-adu ngem dagiti opisial a bilang. Kinuna ti magasin a “nasurok a kagudua kadagiti adda haemophilia-na idiay Japan ti maipagarup a naakaran iti HIV, a ti maysa a maipagarup a makagapu, isut’ pannakaakar iti Factor 8, maysa a produkto iti dara.” Idiay Japan, adu ti agkedked a mapagsasaritaan ti paset ti homoseksualidad iti panagraira ti AIDS. Ngem kuna ni Yuichi Shiokawa, pangulo ti Surveillance Committee on AIDS idiay Japan a “nasaknap ti homoseksualidad, nangruna kadagiti papadi ken soldado.”
Maab-abuso a Lallakay ken Babbaket
Kinuna ti periodiko ti Canada a The Vancouver Sun itay nabiit a “rumbeng a dagiti ubbing ken agtutubo ti puntiria dagiti programa ti eskuelaan nga isaknap ti panangipateg kadagiti lallakay ken babbaket.” Apay? Gapu ta napattapatta nga idiay Canada, “nasurok a 315,000 a tattao nga agtawen iti 65 ti maab-abuso iti kada tawen,” ipadamag ti Sun. Kunana pay a “patien ti adu nga eksperto a dakdakkel ti parikut gapu ta masansan nga ilimed dagiti pamilia ti panangabuso.” Maalumiim dagiti lallakay ken babbaket a mangamin nga agsagsagabada iti pisikal a kinaranggas, pannakaabuso ti panunot, pannakabaybay-a, ken pannakawaldas ti kuarta ken sanikuada. Ti panangwaldas dagiti nataenganen nga annakda iti kuarta ken sanikuada ti masansan a mangpabuteng ken mangsair iti lakay/baketen a nagannak.
Nabannog Bayat nga Agmanmaneho?
Sigun iti The Star ti Johannesburg, Sud Africa, agingga iti maysa ket kakatlo kadagiti amin a panagdidinnungpar dagiti lugan iti dayta a pagilian ket maigapu iti pannakabannog dagiti agmanmaneho. Makapapatay daytoy kas ti panagmaneho ti maysa a nabartek wenno ti napartak unay a panagmaneho. Dadduma a pagilasinan a nabannog ti agmanmaneho isut’ limteg wenno agdudungsa a mata, panagarapaap, ken isisiasi iti umiso a lugarna iti dalan. Ti peggad ti panagmaneho ti nabannog isut’ saanna a pannakaamiris iti kasasaadna sakbay a nagabayton ti amin. Saan a mangrisut iti problema ti musika, kape, wenno mayat a pul-oy ti angin. Kinapudnona, ti panangikagumaan a manglaban iti pannakabannog ti ad-adda laeng a mangpakapuy iti konsentrasion ti agmanmaneho. Ibalakad ti pannakangiwat ti Directorate Traffic Safety: “Maymaysa la a banag ti masapul nga aramidenyo no nabannogkayon nga agmanmaneho—agsardengkayo nga agmaneho ken aginanakayo a dagus. Ipaigidyo a dagus ti luganyo manipud iti kalsada wenno agparadakayo sayonto la ituloy ti biaheyo inton nakainanakayon a naimbag.”
Makapatay a Taraon
Iti kada tawen, ag-80 milion a tattao idiay Estados Unidos ti biktima ti pannakasabidong ti taraon, sigun iti periodiko ti Tufts University. “Masansan a di madmadlaw ti parikut gapu iti adu a sintomasna—panaglammin, panaggurigor, pannakaulaw, panagpipikel, panagtakki, panagsarua—a maipada iti trangkaso,” kinuna ti periodiko. Iti dadduma a kaso, napaneknekan a makapapatay dagiti makapataud-sakit a taraon. Idiay laeng Estados Unidos, ag-9,000 a tattao ti matmatay iti kada tawen gapu iti pannakasabidong ti taraon. Kuna ti Tufts University Diet & Nutrition Letter a “pinattapatta ti Centers for Disease Control and Prevention a maliklikan ti 85 porsiento kadagiti amin a makapataud-sakit a taraon no agannad dagiti tattao kadagiti pagtaenganda.” Dadduma kadagiti nailista a panagannad isut’ panangi-refrigerator amin a naluto a taraon kalpasan iti dua nga oras ken panangbuggo a naimbag kadagiti amin a nateng ken prutas sakbay a kanen ida.