Panangmatmat iti Lubong
Gameng Dagiti Romano a Nasarakan Idiay Britania
Nakalida ti nakareserba a 14,780 a balitok, pirak, ken suer a sensilio, agraman 90 centimetro a balitok a kuentas, 15 a balitok a polseras, ken ag-100 a pirak a kubierto, iti maysa a talon idiay Suffolk, Inglaterra. Ti gameng ket natakuatan ti maysa a nagretiro a hardinero a nangusar iti maysa a metal a detektor a mangsapul iti napukaw a martiliona. Napattapatta ti maysa nga eksperto a ti balor ti nasarakanna ket ag-15 milion a doliar. Inkeddeng ti maysa a hues a ti sanikua ket agbalin a sanikua ti Gobierno ti Britania, a kaipapananna a ti 70 ti tawenna a ni Eric Lawes, isu a nakasarak iti gameng ti umawatto iti ex gratia a tangdan a maitupag iti agdama a balor ti nakalina. Impadamag ti Guardian Weekly, a ti gameng ket maipabuya iti publiko idiay British Museum.
Napigsa a Ginggined Idiay India
“Ti elepante ti ulona ken dakkel ti tianna a tao a ni Apo Ganesha ket maysa kadagiti madaydayaw unay a dios ti Hinduismo, maysa a dios ti damo a panangrugi ken naimbag a gasat,” kuna ti magasin a Time. Ngem sumagmamano nga oras kalpasan ti sangapulo-aldaw a piesta a panangpadayaw iti daytoy a dios ti naimbag a gasat, dimteng ti ginggined idiay abagatan a laud a rehion ti India a nangreggaay kadagiti balay iti nasurok a 50 nga away ken ili. Iti kangrunaan a tinira ti ginggined a 6.4 iti Richter scale, 90 porsiento iti away ti Killari ti napatag. Sigun iti dadduma a pattapatta, nasurok a 20,000 ti natay, a namagbalin iti dayta a kapigsaan a ginggined a napasamak iti subkontinente ti India iti napalabas a 58 a tawen. Kaaduan nga ipapatay ket maigapu, kangrunaanna, saan nga iti kinapigsa ti ginggined, no di ket iti nakapuy a pundasion ti kaaduan a balbalay, a naaramid iti nasedsed a pitak wenno masonry, a nargaay ken nanggabur kadagiti bumalay. Ti ginggined idiay San Francisco iti nabiit pay a tawen, kas pangarigan, ket 6.9 ti kapigsana iti Richter scale. Kaskasdi, 67 laeng a tattao ti naipadamag a natay, agraman dagiti natay gapu iti pannakaatake iti puso.
Problema ti Kinaawan Adal Idiay Canada ken Estados Unidos
Impakita ti uppat a tawen a panagadal ti gobierno iti literasia idiay Estados Unidos a “ngangngani kagudua iti 191 milion a nataengan nga umili ti nasion dida kabaelan nga isurat iti Ingles ti maysa a kamali iti kantidad a masingir wenno kalkularen ti kawatiwat ti biahe ti bus manipud iti naipablaak nga eskediul,” ipadamag ti The New York Times. Kaipapanan daytoy a marigatanda a mangsango ti inaldaw a paspasamak, kas ti umiso a pananggun-od iti impormasion iti maysa a periodiko, mangaramid iti pangdeposito nga slip iti banko, basaen ti eskediul ti biahe ti bus, wenno anagen iti etiketa ti agas ti umno a maipatomar iti maysa nga ubing. Ipatuldo ti umasping nga opisial a panagadal idiay Canada a “limitado unay ti abilidad nga agbasa ti 16 por siento kadagiti nataengan a taga Canada tapno matamingda ti adu a babasaen iti inaldaw a panagbiag” ken 22 porsiento pay ti nalawag a makabasa laeng kadagiti balabala ti simple a bilin ken iti pamiliar a konteksto, sigun iti The Globe and Mail. Ti adut’ dadaelna a magapuanan, kamali, ken aksidente gapu iti nababa nga adal ti nanglugi iti binilion a doliar iti adu a negosio.
Saan a Nasayaat a Pakasarsaritaan Dagiti Klero
“Tunggal tawen manipud idi 1988, impakita dagiti surbey ti Gallup nga ad-adu a tattao ti mamati a mapukpukawen ti relihion ti impluensiana imbes ketdi a sumaksaknap dayta,” kuna ti Los Angeles Times. Maysa a gapu isut’ saanen a nasayaat a pakasarsaritaan dagiti klero. Iti napalabas a walo a tawen, maysa a kangatuan nga 67 porsiento kadagiti Americano ti nangbigbig kadagiti klero iti “nasayaat” wenno “nasayaat unay” no maipapan iti kinamapagpiaran ken nasayaat a kababalin. Impakita ti surbey ti 1993 a bimmaba dayta iti 53 porsiento. Apay? Minulitan dagiti eskandalo a pakainaigan ti seksual nga imoralidad dagiti manangasaba iti telebision, dagiti pastor a Protestante, ken papadi a Katoliko ti nasayaat a pakasarsaritaan dagiti klero, kas kadagiti kontrobersia maipapan iti panangur-or iti pundo. Idi 1988, dagiti parmasiutiko ti simmukaten kadagiti klero iti katan-okan a puesto iti imatang ti publiko. Impakita pay ti sabali a surbey a dagiti pribado a negosio, agraman ti computer ken teknolohia, ti nasaysayaat ti pakasarsaritaanda ngem kadagiti iglesia. Ngem kaskasdi a patien ti publiko nga ad-adda a mapagpiaran dagiti klero ngem kadagiti politiko ken periodista.
Agpegpeggad ti Atap a Biag ti India
Nakasaganan itay napan a tawen dagiti opisial ti Union Environment Ministry ti India a mangipakaammo iti nagapuananda a mangispal iti Indian tiger idi natakuatanda ti sungani ti kinapudno: Asidegen a mapukaw dagiti tigre. Ag-1,500 kadagiti 4,500 a tigre iti kabakiran ti pinapatay dagiti mangnganup manipud idi 1988. Siempre amin a paset dagiti mapapatay a tigre—dagiti lalat, tulang, dara, ken uray dagiti mabagbagida—ket ilegal a mailako iti nangato a presio. Ti ilegal a negosio ti mangiraman met iti dadduma pay nga ayup idiay India iti asidegen a pannakapukawda. Dimmoble ti kaadu dagiti rhinoceros a napapatay gapu iti sarada. Napapatay manen ti adu a kalakian nga elepante gapu kadagiti saongda. Amin a kita ti leopardo ti napapatay gapu iti lalatda, dagiti musk deer gapu iti supot a paset ti bagida nga adda iti tianda, ken dagiti black bear, gapu iti aproda. Kasta pay met a dagiti uleg ken alutiit ti mapapatay gapu iti kudilda, ken dagiti mongoose gapu iti nairteng a muldotda, a maaramid kas eskoba. Dadduma nga ayup, kas dagiti starred tortoise ken falcon, ti maipuslit manipud India gapu iti ilegal a negosio a panaglako kadagiti taraken. Maamak met uray dagiti agay-aywan kadagiti kabakiran gapu kadagiti aduan armas a mangnganup.
Report Maipapan iti Salun-at ti Lubong
Iti panangiladawanna iti naalas a ladawan ti panagregget ti sangalubongan maibusor iti sakit, kuna ti World Health Organization, iti maikawalo a report maipapan iti salun-at ti lubong: “Agparang a kumarkaro dagiti sakit iti tropiko, a ti cholera ket agsaknap kadagiti America idi apagtapog daytoy a siglo, ti epidemia ti yellow ken dengue fever a mangap-apektar iti adu, ken ti sumaksaknap a malaria . . . Agraraira ti epidemia ti AIDS iti intero a lubong . . . lumanlanlan ti sarut . . . Kadagiti napanglaw a pagilian, immadu dagiti adda kanserda ngem kadagiti nabaknang a pagilian. Umad-adu dagiti adda diabetes-da.” Iti panangsaklawna iti 1985-90, impakita ti report nga 46.5 milion kadagiti 50 milion a matmatay iti kada tawen ket gapu iti an-annayen ken sakit ket ag-4 a milion ti matay kadagiti 140 milion a maipaspasngay iti kada tawen sumagmamano nga oras wenno aldaw kalpasan ti pannakaipasngayda. Pito milion a baro a kaso ti kanser ti mapasamak iti kada tawen, ket nasurok a maysa a milion a tattao ti maakaran iti HIV a pakaigapuan iti AIDS. Iti kasumbangirna, mapukpukawen dagiti dadduma a sakit ti ubbing kas ti kamuras ken kelkelen a panaguyek, ket immatiddog ti biag ti tao iti maysa agingga iti dua a tawen. Ti promedio ita iti sangalubongan ket 65 a tawen.
Bumasbassit Dagiti Matmatay Gapu iti Panagsigarilio Idiay Estados Unidos
Impakaammo ti U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) a bimmassit dagiti matmatay gapu iti panagsigarilio—ti damo sakbay ti pannakaitalimeng dagiti rekord idi 1985. Bimmaba iti 15,000 agingga iti 419,000 idi 1990 dagiti Americano a matmatay iti kada tawen gapu iti panagsigarilio, nangnangruna iti ibabassit dagiti matay gapu iti mainaig-panagsigarilio a sakit ti puso. Ag-42.4 porsiento kadagiti nataengan nga Americano ti nagsigarilio idi 1965. Idi 1990 daytat’ 25.5 porsiento. Nupay kasta, ti panagsigarilio pay laeng ti kangrunaan a gapu ti maagasan a sakit ken ipapatay ken idadakkel ti magastos iti pannakaaywan ti salun-at iti ag-$20 bilion iti kada tawen. Nupay mangbusbos ti gobierno iti ag-$1 milion iti kada tawen iti pannakaipakaammo iti dakes nga epekto ti panagsigarilio, mangbusbos ti industria ti sigarilio iti $4 bilion kadagiti pakaammo a mangiparegta iti panagsigarilio. Ti panagsigarilio kissayanna ti promedio a lima a tawen iti biag ti tunggal managsigarilio, kuna ti CDC.
Pannakapaay ken ti Puso
“Ti naynay a pannakapaay ken panagleddaang ti mangpakaro iti posibilidad nga agsakit ti puso ti tao ken matay kas ibungana,” kuna ti Science News. “Ti pannakapaay ken liday nga agpaut iti adu a tawen, nupay saan a ‘nakaro a panagleddaang,’ pakapuyenna ti panagandar ti puso,” kuna dagiti managsirarak. Inadal dagiti imbestigador ti 2,832 a nataengan nga agtawen iti 45 agingga iti 77, iti promedio a 12 a tawen. Aminda ti awan dati a sakitda iti puso ken dadduma pay a grabe a sakit. Impakita dagiti panagsirarak a ti pannakatay gapu iti sakit ti puso ket mamimpat a daras a kadawyan kadagiti nakiraman a nangipadamag iti nakaro a pannakapaayda ngem kadagidiay naballigi, ket dagiti kaso ti saan a makapapatay a sakit ti puso ti masansan met a nagparang kadagidiay malmaldaang. Ad-adu ti bilang dagiti matmatay gapu iti sakit ti puso uray kadagidiay agsagsagaba iti kalalainganna a panagleddaang ken pannakapaay no idilig kadagidiay naballigi.
Awanen Namnamana
Idi 1989, agsagsagaba ni Craig Shergold, ti pito-ti-tawenna a Britano, iti tumor iti utek ket din manamnama nga agbiag pay. Tarigagayanna a malab-awanna koma ti rekord iti lubong kas ti kaaduan ti maawatna a pangkablaaw a kard. Babaen ti panangipablaak ti media ken ti masarakan idiay Atlanta a Children’s Wish Foundation International, naartapanna ti rekord iti sumagmamano laeng a bulan. Nasurok a 16 milion a pangkablaaw a kard ti naawat iti umuna a tawen, 33 milion idi 1992. Makaaw-awatda pay laeng iti 300,000 a kard iti linawas nupay naipakaammo iti nasuroken a dua a tawen a didan mangipatulod pay. Nagsardeng ti panagbilang iti 60 milion. “Adda 900 metro kuadrado a bodega a dumanon iti bubidana ti nangipempenanmi kadagiti surat a saan pay a nalukatan,” kuna ni Arthur Stein, ti presidente ti foundation. Babaen ti tulong ti maysa a nangngaasi, naopera ni Craig idi apagtapog ti 1991, ket 90 porsiento iti tumor ti naikkat.