Panangmatmat iti Lubong
“Pakaigapuan ti Nakaro a Panagsagaba ti Iglesia”
Kadagiti managdengngegna ken dagiti obispo ti makindaya a Canada, inturong ni Juan Paulo II ti atensionna kadagiti inaramid dagiti papadi a seksual a panangabuso. Kas naipadamag iti L’Osservatore Romano, kinuna ti papa kadagiti prelado a taga Canada a “ti eskandalo nga inaramid dagidiay miembro ti klero ken dagidiay miembro ti narelihiusuan nga orden a napaay iti daytoy a banag ti pakaigapuan ti nakaro a panagsagaba ti Iglesia iti Canada.” Kinunana pay nga inkararaganna “dagidiay nagbalin a biktima ti seksual a kinalulok, ken dagidiay makinggapuanan iti dayta.” Patien ti dadduma a ti pannakaikkat ti kapilitan a di panagasawa dagiti papadi ti agbanag iti pannakakissay dagiti eskandalo a mainaig iti seksual a panangabuso dagiti klero ken mangrisut “iti kinarasay wenno saan a nasayaat a pannakaiwaras dagiti papadi” a dinakamat ti papa. Ngem sigun ken Juan Paulo II, “dagiti problema a nairaman ita iti panagtultuloy ti di panagasawa dagiti papadi ket saan nga umdas a rason tapno mabalbaliwan ti takder ti Iglesia maipapan iti kinapateg ken kinaumiso ti di panagasawa dagiti papadi.”
Apay a Maadiktoda iti Maiparit nga Agas?
“Patien ti adu a tattao a ti moderno a pharmacology ket addaan bassit a pildoras a mangrisut iti aniaman kadagiti parikuttayo. No saan a makaturog ti maysa a tao, agtomar iti bassit a pildoras. No kayatna a pasayaaten ti magapuananna idiay pagtrabahuan, agtomar manen iti sabali pay,” inlawlawag ti hepe ti polis idiay São Paulo a ni Alberto Corazza, a naadaw iti magasin ti Brazil a Veja. “Nainkalintegan a ti kasta a kultura impluensiaanna dagiti agtutubo.” Kunana pay: “Walopulo porsiento kadagiti adikto iti maiparit nga agas ket addaan nakaro a parikut iti pamiliada. Naggapuda iti nakaing-inget wenno nakaluklukay a pamilia wenno manipud iti pagtaengan nga awanan ama.” Ngem kasano a masalakniban dagiti nagannak dagiti agtutubo maibusor iti maiparit nga agas? Kuna ni Corazza: “Kasla romantiko, ngem iti maysa a nasimbeng a pagtaengan nga adda panagayat ken pannakisarita kadagiti annak, awanto a pulos ti lugar iti maiparit nga agas.”
“Kararanggasan a Nasion”
“Ti America ti kararanggasan a nasion iti lubong,” insurat ti kolumnista a ni Ann Landers. “Idi 1990, dagiti paltog ti nangpapatay iti 10 a tattao idiay Australia, 22 idiay Gran Britania, 68 idiay Canada ken 10,567 idiay Estados Unidos.” Dayta met ti nasion a kaaduan iti armas. Dagiti umilina ti agik-ikut iti nasurok a 200 a milion nga armas—gistay maysa iti tunggal maysa iti 255 milion nga umilina. Adda kinaranggas uray kadagiti eskuelaan. Gistay 20 porsiento kadagiti amin nga estudiante iti high school ti agaw-awit iti aniaman a kita ti armas. Ngangngani tallo a milion a krimen iti tinawen ti mapasamak idiay wenno iti asideg dagiti campus ti eskuelaan. Kada aldaw, 40 a mannursuro ti marangranggasan, ket ag-900 ti mabutbuteng a madangran ti bagida. Sigun iti National Education Association, 100,000 nga estudiante ti agaw-awit iti paltog idiay eskuelaan iti kada aldaw, ket masaksian ti maysa a kadawyan nga aldaw ti pannakapapatay wenno pannakadangran ti 40 nga ubbing babaen kadagiti paltog. “Naisangsangayan ti kinamanagpanuynoytayo iti kinaranggas, ket dagiti eskuelaan ti maysa laeng a mangiyanninaw iti dayta,” kuna ni John E. Richters iti National Institute of Mental Health. Maysa a mannursuro iti Ingles, nga iti napalabas ket 10-porsiento laeng ti balligina a mangpasurat iti essay kadagiti maika-12 a grado nga estudiantena, ti nakagun-od iti 100-porsiento a balligi idi intudingna kadakuada ti tema a “Ti Paboritok nga Armas.”
Parikut ti Iglesia
Kiniddaw dagiti obispo manipud makinlaud a Canada iti Vatican a waswasenna pay laeng ti pammilin ti iglesia maipapan iti di panagasawa dagiti papadi ken palubosanna dagiti kasado a papadi nga agserbi iti populasion dagiti katutubo idiay Northwest Territories. Patien dagiti obispo a ti panangikabilangan iti kultura, agraman iti kinarasay dagiti papadi kadagiti rehion iti amianan ti mangikalintegan iti kiddawda. “Kuna ni Obispo Denis Croteau,” ipadamag ti The Toronto Star, “nga adda prinsipio dagiti tattao nga Inuit ken Dene maipapan iti panagpamilia iti bukodda a kultura, a malaksid no kasadon ti maysa a lalaki, nagpamilian ken panglakayenen, ‘dikanto agbalin a lider ket didakanto ikankano dagiti tattao.’” Nupay inturong ni Papa Juan Paulo II ken dadduma nga opisial ti Vatican ti atensionda iti pakaasi dagiti obispo, awan pay laeng ti mapakpakadaan a panagbalbaliw. Inyebkas ni Cardinal Josef Tomko, pangulo ti Congregation for the Evangelization of Peoples idiay Vatican ti danagna a “no mapatgan ti kiddaw ti Canada, agbalinto dayta a pakaiturongan ti atension ti media ken agbanag iti panaglayus dagiti kiddaw idiay Africa, Sud America ken sadinoman pay,” kuna ti Star.
Umad-adu Dagiti Malmaldaang
“Sangapulo ket dua a nagsisina a panagadal a nakainaigan ti pannakainterbiu ti agdagup 43,000 a tattao iti siam a pagilian ti immanamong iti nasaksakbay a panagsirarak ti America babaen iti panangipatuldo a ti kalalainganna nga iyaadu dagiti nakarot’ panagleddaangda ti kellaat nga immadu iti lubong kabayatan ti maika-20 a siglo,” kuna ti The Harvard Mental Health Letter. Kalpasan ti pannakagrupo dagiti nainterbiu “sigun iti tawen ti pannakaipasngayda, a nangrugi sakbay ti 1905 ken agpatingga kalpasan ti 1955,” ipakita ti gistay tunggal panagadal a “nakarkaro ti panagleddaang dagiti tattao a naladladaw a naipasngay iti dadduma a paset ti panagbiagda.” Impakita pay ti kaaduan a panagadal ti naynay nga iyaadu dagiti nakarot’ panagleddaangda iti unos ti siglo.
Panamagtalinaed a Nasalun-at Dagiti Ubbing
“Nasurok a 230 milion a di pay ageskuela nga ubbing kadagiti napanglaw a pagilian, wenno 43 por siento, ti natiltil gapu iti malnutrision gapu iti nakirang a taraon ken sakit,” kuna ti inruar ti NU a padamag. Idi 1993, napattapatta nga uppat a milion nga ubbing ti natay gapu iti malnutrision, direkta man wenno pinakaro ti makaakar a saksakit. Ania ti remedio? Isingasing ti World Health Organization nga “amin a maladaga ti masapul a mapasuso iti gatas ti ina manipud pannakaipasngay agingga iti 4-6 a bulanda. Kalpasanna, masapul a maitultuloy a mapasuso dagiti ubbing iti gatas ti ina, bayat a mapakanda iti umiso ken umdas a katulongan a taraon agingga nga agtawenda iti 2 ken agpangato.” Maidagadag kadagiti inna ken manangaywan iti salun-at a dida koma ipappapan a matiltil dagiti maladaga a mapaspasuso iti gatas ti ina isu a pakanendan iti dadduma pay a taraon. Makadangran daytoy kadagiti maladaga ken pakaigapuan iti malnutrision ken sakit, nangnangruna no dagiti naipakanda a taraon ket namulitan ken saan unay a nasustansia.
Ti Panangadipen Ita
Nupay nailanad iti Sapasap a Deklarasion iti Kalintegan ti Tao nga “awan ti maadipen wenno agpabag-en,” ginasut a milion a tattao ti kaskasdi nga agsagsagaba kas ad-adipen. Ti bilang dagiti tattao nga adda iti sidong dagiti maiyarig mangadipen nga ar-aramid ita, ipatuldo ti magasin a UN Chronicle, ket kinaagpaysuanna ad-adu ngem iti bilang dagiti adipen kabayatan ti maika-16 aginggat’ maika-18 a siglo, “ti panawen a kapigsaan ti negosio a panaglako iti adipen.” Ti adu a biktima nga ubbing ti maysa a nakaam-amak a kinapudno ti panangadipen ita. Pito-agingga-iti-sangapulot’-tawenda ti agtartrabaho kadagiti paktoria iti 12 agingga iti 14 nga oras iti kada aldaw. Dadduma ti agtrabaho kas adipen iti balay, balangkantis, wenno soldado. “Matarigagayan unay ti panagtrabaho dagiti ubbing,” ipadamag ti Centre for Human Rights ti NU, “gapu ta nalaka dayta” ken agsipud ta dagiti ubbing ket “mabutengda unay nga agreklamo.” Ti panangadipen, kuna ti NU, ti agtalinaed a nakaam-amak a “moderno a kinapudno.”
Formula iti Kinalukmeg
Ti kaadu ti oras iti kada aldaw a busbosen dagiti saan pay nga ages-eskuela nga ubbing iti panagbuya iti telebision ket direkta a mainaig iti iyaadu ti taba ti bagi inton naladaw a paset ti kinaubing, kuna ni Dr. Munro Proctor ti Boston University School of Medicine. Nangaramid ni Dr. Proctor iti uppat-a-tawen a panangadal iti 97 a di pay ages-eskuela nga ubbing nga, idi damo, ket agtawen ti tallo agingga iti lima. Minonitor dagiti nagannak ti kapaut ti panagbuya dagiti annakda iti telebision iti kada aldaw, bayat a tinawen a nasukat ti gerger ti kudil iti intero a bagida. Kas naipadamag iti The Medical Post ti Canada, “tunggal ubing a nagbuya iti telebision ti nakapromedio iti dua nga oras iti inaldaw. Iti tunggal kanayonan nga oras a panagbuya iti TV iti kada aldaw, 0.8 mm [0.03 in.] ti iyaadu iti gerger ti kudil ken 4.1 mm [0.2 in.] nga iyaadu iti panagbalbaliw ti dagup dagiti gerger ti kudil.” Ingngudo ni Dr. Proctor a ti panagbuya iti telebision ti mangkissay iti panagkutikuti ti bagi ken mangpakapuy iti metabolismo ken mangisarang kadagiti ubbing kadagiti pakaammo dagiti nangato ti calorie-da a taraon a makan bayat iti dida unay panagkutkuti.
Isla ti Bakasion
“Kiniddaw ti [World] Bank ken ti [International Monetary Fund] iti gobierno a kissayan ti Sri Lanka ti bilang dagiti aldaw ti bakasionna, iti agdama a 174 iti 365, a kangatuan la ketdi iti intero a lubong,” kuna ti The Economist. “Kasano a rumang-ay ti maysa a pagilian no agkarabakasion dagiti umilina iti gistay kagudua iti makatawen?” Ti kaadu dagiti aldaw ti bakasion iyanninawna ti adu a pulí ken relihion idiay Sri Lanka. Malaksid iti 5 a bakasion manipud trabaho, adda 20 a narelihiusuan a piesta iti pammati dagiti Budista, Hindu, Muslim, ken Kristiano. Makagun-od dagiti sibilian nga adipen iti 45 a kanayonan a bakasion iti kada tawen—a tupagan ti adu a pribado a negosio. Kaskasdi, a rumangrang-ay ti ekonomia ti Sri Lanka. “Ti agrikultura ti biag ti ekonomia ket agpampannuray iti dua a panagtutudo a dumteng iti pagilian iti tiempo ti panagaapit,” kuna ti The Economist. “Saan nga agbakasion ti tudo.”
Pannagna Kabayatan ti Pannakabartek
“Saan a nasayaat ti panagmanehom no nakainumka,” kuna dagiti pakaammo, ket nainget dagiti multa a maipataw kadagidiay nabartek nga agmaneho. Nupay kaaduan a pakaiturongan ti atension isu dagidiay nabartek a tsuper, saan unay a maikankano dagidiay nabartek a magmagna. Sigun iti National Highway Traffic Safety Administration, 5,546 a magmagna iti dalan ti naatalan iti kotse idiay Estados Unidos idi 1992, ket nasurok a kakatlo kadagidiay a magmagna ti nabartek. Nairamanda iti 14 porsiento kadagiti natay gapu-iti-lugan. Kadagidiay nasurok a 14 ti tawenda, ag-36 porsiento ti adu unay ti arak iti darada tapno makuna a nabartekda nga agmaneho iti lugan. Awan pay unay ti naammuan no kasano a malapdan dagidiay nga ipapatay ken no asino ti kangrunaan nga agpegpeggad.