Panangmatmat iti Lubong
Ay-ay iti Ekonomia
“Iti damo unay manipud iti rigat ti panagbiag idi dekada ’30, sangsanguen dagiti nabaknang a pagilian, agraman dagiti napanglaw a pagilian, ti agtultuloy a kinaawan-panggedan,” kuna ni Michel Hansenne, direktor heneral ti International Labor Organization (ILO). Sigun iti Jornal da Tarde: “Tallopulo porsiento kadagiti trabahador ti lubong—aganay 820 milion a tattao—ti awanan panggedan wenno temporario laeng ti panggedanda.” Iti report ti ILO maipapan iti Latin America, ikomento ti Jornal do Brasil: “Makapadanag ti yaadu ti bilang dagiti maawagan ‘agpeligro’ a trabahador—dagiti temporario a trabahador, nababat’ sueldoda—nga agap-apit ken agprosproseso iti kape, agpukan iti unas, agbukag iti kapas, agburas iti prutas ken nateng a mailako iti sabali a pagilian.”
Kinaulpit Idiay Eskuelaan
Maysa a barito a naikkat manipud iti Kobe Municipal Technical Junior College idiay Japan ti mangipakpakaasi iti kalinteganna a makapageskuela. Gapu iti narelihiusuan a konsiensiana kas maysa a Saksi ni Jehova, isut’ di nakipaset iti panagsanay ti kendo (panagestokada dagiti Hapones) a maisursuro kas paset ti physical education. Isut’ naikkat iti eskuelaan nupay isut’ estudiante a nangato dagiti gradona agpapan pay iti nababa a gradona iti physical education. “Ti disiplina a mangikkat iti estudiante gapu iti nakapuy a pannakipaset iti aramid idiay eskuelaan nga awananen iti sabali a problema, gapu laeng ta dina maabot ti mangipaśa a grado iti sumagmamano a punto iti maysa nga espesipiko nga asignatura ket maikontra iti amin a ‘sentido komon’ ti eskuelaan,” kinuna ni Propesor Tetsuo Shimomura ti Tsukuba University iti Yomiuri Shimbun. Kiniddawna ti pannakibagay sana kinuna: “Ti makariribuk iti daytoy a kaso isut’ naipasagepsep pay laeng a naulpit a pagannayasan iti biang ti eskuelaan.”
“Nakaro a Moral a Pannakapaay iti Historia”
Insurat ni kolumnista a James Carroll iti The Boston Globe a “ti rekord ti Vatican iti pannakainaigna iti Holocaust ket maysa kadagiti nakaro a moral a pannakapaay iti historia—maysa a di pay laeng nakalung-awan ti mismo nga Iglesia Katolika.” Tapno pasingkedan ti kinunana, ilistana dagiti sumaganad a petsa ti historia: “1929—Ti Laterano a Tratado da Mussolini ken Pio XI ti mangipaay iti Vatican iti wayawaya ken kuarta, ken mangipaayda iti kasapulan a dayaw ken Mussolini. [1933]—Pirmaan ti Vatican ken ni Hitler ti maysa a Tulag, ti kaunaan a sangalubongan a balligina. . . . 1935—Rauten ni Mussolini ti Abyssinia. Bendisionan dagiti Katoliko nga obispo ti buyot ti Italia. . . . 1939—Ibilin ni Mussolini ti panagpatingga ti kalintegan dagiti Judio idiay Italia. Awan ti makuna ti papa. . . . 1942—Umawat ti papa iti report manipud kadagiti tsaplin ti buyot ti Italia maipapan iti pannakatalipupos dagiti Judio. Iti Pamaskua a mensahena, yebkasna ti napalalo a ladingitna iti gasat ‘dagiti daksanggasat a tattao’ a napapatay gapu iti pulída, ngem dina dakamaten ni Hitler, ti Alemania wenno dagiti kampo konsentrasion. Maminsan manen, saan a mausar ti sao a ‘Judio.’ . . . 1943—Rugian dagiti Aleman nga urnongen dagiti Judio idiay Italia, uray idiay Roma nga asideg iti Vatican. Kaskasdi a naulimek ti papa.”
Agbabawi ti Iglesia Katolika?
Iti maysa a surat a naipatulod kadagiti Katoliko a kardinal, indagadag ni Papa Juan Paulo II iti iglesia a bigbigenna dagiti naaramid a kamali “dagiti tattaona, iti naganna” ken pagbabawyan ida. Aklonen ti papa a “dagiti mangpilit a pamay-an, a maikontra kadagiti kalintegan ti tao” nga inusar ti iglesia “ket inyaplikar idi dagiti totalitariano nga ideolohia ti maika-20 a siglo,” kuna ti La Repubblica ti Roma. Ngem iti ania ti kasapulan a pagbabawyan ti Iglesia Katolika? “Kadagiti adu a banag,” ipudno ti komentarista ti Vatican a ni Marco Politi. “Iti panagsawar kadagiti managsalamangka, iti panangibilin a mapuoran dagiti erehes iti estaka, iti panangpangta a matutuok dagiti sientista ken agduadua iti relihion, iti panangsuporta iti rehimen dagiti Fasista, iti naaramid a panangpapatay idiay Baro a Lubong babaen iti simbolo ti Krus,” malaksid “iti panangibilangna iti bagina a perpekto a kagimongan, nakaitalkan ti naan-anay a pannakabalin kadagiti konsiensia,” ken “iti panamati, iti maysa a piho a tiempo iti historia, a ti papa ti talaga a suno ni Kristo—maysa a teolohikal a panagbassawang.”
Yaakar iti Sabali a Relihion
Mapadpadasan ti Church of England ti yaakar ti adu a klero. Apay? “Ti nabatad a gapu isu ti kontrobersial a pangngeddeng ti Church of England a maordinan dagiti babbai a papadi,” ireport ti The Toronto Star. “Nasurok a 130 nga Anglicano a papadi ti immakaren. Ket agparang a kasla agapuran dagiti dadduma,” kuna ti Star. Pito nga Anglicano nga obispo ken nasurok a 700 a papadi ti mangsapsapul iti posibilidad a makikappon iti Iglesia Katolika. Manipud idi Gubat Sangalubongan I, nagin-inut a bimmassit ti suporta ti Church of England. Idiay Inglaterra, kadagiti 20 milion nga agkunkuna a nabautisaranda nga Anglicano, maysa a milion laeng ti tumabtabuno iti serbisio iti Domingo. Mapaspasungad dagiti narikut a tiempo. Dakkel ti posibilidad nga agtultuloyto ti ipapanaw manipud iti iglesia.
Dakkel Unay a Gatad ti Krimen
Impalgak ti nabiit pay a report ti Australian Institute of Criminology a ti gatad ti krimen idiay Australia ket agdagup iti [Australiano] $26 bilion iti kada tawen. Irepresentar daytoy ti gistay $1,300 iti kada lalaki, babai, ken ubing idiay Australia. Kinuna ti maysa a pannakangiwat a naadaw iti periodiko ti Sydney a Sunday Telegraph a ti kadakkelan ti gatadna a kita ti krimen ket panagkusit—posible a gistay $14 bilion iti kada tawen. Dadduma pay a napattapatta a gastos: panangpapatay, $275 milion iti kada tawen; basol gapu iti maiparit nga agas, $1,200 milion; panangloob, $893 milion; ken, makapakellaat, ti panagsipdut iti tiendaan, $1.5 bilion. Agpatingga ti report iti komentona a dumakdakkel latta ti gatad ti krimen.
Nadadael a Lubong
Apagtapog ti 1994, ti lubong ket dinadael ti 43 a gubat, sigun iti report manipud iti Political Institute idiay University of Hamburg, Alemania. Iti panagkomentona iti report, insurat ti Ecumenical Press Service a 22 a gubat ti napasamak idiay Asia, 13 idiay Africa, 5 idiay Latin America, ken 3 idiay Europa. Natakuatan pay ti Institute a kabayatan ti dekada ’50, ti promedio a bilang dagiti gubat iti kada tawen ket 12. Idi dekada ’60, immadu dayta iti 22, ket ita gistay nagdoblen dayta a bilang.
Masansan a Panagbuya—Manmano a Panagbasa
Apay a dagiti ubbing nga ages-eskuela a masansan nga agbuya iti telebision mapukaw ti interesda nga agbasa? Kalpasan ti pannakaadal ti kababalin ti 1,000 nga Olandes nga ubbing nga ages-eskuela iti elementaria bayat ti napalabas a tallo a tawen, natakuatan ni managsirarak a C. M. Koolstra ti dua a rason. Gapu iti masansan a panagbuya iti telebision, mapukaw dagiti ubbing ti interesda nga agbasa ken kumapuy ti abilidadda a mangipamaysa iti panunotda. Kadagiti naynay nga agbuya iti telebision—ireport ti nairuar a damag manipud Leiden University idiay Netherlands—nga agin-inut a marigatanda a mangtarus iti basbasaenda ken mamagtalinaed iti panunotda a naipamaysa iti panid nga adda iti sangoda. Di agbayag, didan ikankano ti libro ket alaendan ti remote control ti TV. Natakuatan pay met ti managsirarak nga awan ti nagdumaanna no ania a kita ti programa. Komedia man ti masansan a buyaen ti ubbing, para-ubbing a programa, drama, wenno makaisuro a programa, isu met laeng ti ibungana: “di panaginteres iti panagbasa.”
Ilalawa Dagiti Disierto ken Ikakapuy ti Salun-at
Ireport ti Synergy, ti pagiwarnak manipud iti Canadian Society for International Health, a nupay 85 porsiento iti napanglaw a populasion kadagiti away ti Tanzania ti agkasapulan unay iti kayo a pagluto, paginudo, ken pagsilaw, iti kada tawen 17,000 ektaria iti narasay a kakaykayuan ti mapukan [a mausar] a pagpugon iti tabako a produkto ti pagilian. Kuna ni Propesor W. L. Kilama, direktor heneral ti National Institute for Medical Research ti Tanzania a “talaga nga agkontra ti panangpukantayo kadagiti napateg a kayo iti panangpataud kadagiti disierto tapno makagun-od iti kuarta manipud ballasiw taaw gapu iti mailako a tabako iti sabali a pagilian.” Kunana pay nga “agpada nga agkontra ti panangpataud dagiti napanglaw a pagilian iti tabako a mangpakapuy iti salun-at.”
Umad-adu Dagiti Seksual a Krimen
Agparang nga umad-adu iti dadduma a lugar idiay Africa dagiti seksual a krimen—panangrames, insesto, ken pannakaabuso ti ubbing—naibilang idi a parikut idiay Makinlaud a lubong. Iti kallabes a bulbulan, masansan ti panangkubre ti warnakan kadagiti seksual a krimen. Impadamag ti Times of Zambia ti maysa a 37-ti-tawenna a lalaki a nasentensiaan iti lima-tawen a pannakaibalud ken nabilin a mamin-innem a mabaut gapu iti pannakidennana iti 13-ti-tawenna a balasitangna. Natakuatan nga inabusona ti balasitang kalpasan a pinanawan ni baketna gapu iti panagapada. Naipadamag nga inlaksiden ti balasitang ni amana kabayatan ti panangbista ti korte.
Umad-adu a Populasion ti China
Impadamag ti Xinhua, ti opisial nga ahensia dagiti damdamag idiay China a makadanonto iti 1.2 bilion ti bilang dagiti tattao idiay China iti daytoy a tawen. Agpapan pay iti nainget a pammilin ti China a panagplano ti pamilia a mangitantandudo iti maysa laeng nga anak iti kada pamilia, immadu ti populasion iti 1.2 bilion innem a tawen a nasapsapa ngem iti ninamnama dagiti managplano iti populasion. Insingasing ti ahensia ti panagipadamag ti dua a makagapu iti yaadu: Umuna, adu a babbai iti away ti situtulok nga agmulta no masurokan iti maysa ti anakda. Maikadua, kabaelan dagiti taga away a trabahador nga immakar kadagiti siudad a liklikan dagiti pangkontrol iti panagsikog a maipapaalagad kadagiti lugar a permanente a pagnaedan dagiti tattao.