Panangmatmat iti Lubong
Umno a Panagpokus
Kalpasan ti sumagmamano a nakababain a pannakapaay, agparang a ti NASA, ti ahensia ti E.U. iti law-ang, ket nagballigi manipud iti maysa a pannakapaay. Adda depekto ti kangrunaan a sarming ti Hubble Space Telescope nga impatayab ti ahensia iti law-ang idi 1990, a nanglapped iti umno a panagpokus ti teleskopio. Ngem, idi Disiembre 1993, binusbos dagiti nagna-iti-law-ang nga astronaut ti 30 nga oras a nangikabil kadagiti mangkorehir nga optics iti addaan depekto a teleskopio ken nangsukat kadagiti din mausar nga instrumento. Dagiti nagbanaganna? Ipadamag ti magasin a New Scientist: “Medio nasaysayaat ti panagandar ti Hubble ngem iti sigud a ninamnama.” Sigun iti magasin a Newsweek: “Detaliado unay ti kinalaing ti Hubble a mangala kadagiti retrato tangay makitana uray ti kulintaba a 14,000 kilometro ti kaadayona.” Kalpasan iti pannakakitana kadagiti retrato manipud iti nasaysayaaten a teleskopio, naipadamag nga inyebkas ni Duccio Macchetto iti European Space Agency: “Ti la makunak ket wow.”
Dagiti Naasing nga Ages-eskuela Idiay Australia
Ipadamag ti periodiko a The Australian a naranggas dagiti ages-eskuela nga ubbing idiay Australia nupay naganus pay ti tawenda. Iti dayta a pagilian, 20 porsiento kadagiti ubbing ti agkuna a mariknada a dida natalged idiay eskuelaan; 1 nga ubing iti kada 7 ti kanayon a maasingan. Kuna dagiti managsirarak a ti agresibo nga ubbing isu dagiti nakapuy ti uloda [ken] awanan-panagraem iti bagida. Ipanayag dagiti natakuatanda a ti pelikula, video, ken panangipabuya ti warnakan iti kinaranggas talaga nga adda epektoda kadagiti ubbing. Dagiti babbarito ti kaaasingan, ket dagiti babbalasitang ken dagiti agtartrabaho idiay eskuelaan ti masansan a mabiktima. Uray dagiti mannursuro ket agsagsagaba iti ima dagiti naasing idiay eskuelaan, ket adu ita ti agkedked a manganawa kadagiti naringgor nga ubbing di la ket ta mabalesda. Kiniddaw ti maysa nga organisasion dagiti mannursuro nga adda koma two-way radio dagiti mannursuro nga agpatrolia iti aglawlaw ti eskuelaan kabayatan ti oras ti pangaldaw.
Caffeine ken Panagsikog
Idi 1980, insingasing ti U.S. Food and Drug Administration a kedngan dagiti masikog a babbai ti panaginumda iti caffeine, maysa a kemikal a ramen ti kape, tsa, cocoa, ken soft drinks. Naaramid ti rekomendasion nangnangruna a maigapu kadagiti [naaramid nga] eksperimento kadagiti animal. Nanipud idin, nupay kasta, impakita ti pannakaadal dagiti masikog a babbai nga ad-adda a makuna a masapul nga agannadda iti pannakausar ti caffeine. Impadamag itay nabiit ti The Journal of the American Medical Association a 75 porsiento kadagiti masikog a babbai ti umin-inum iti caffeine, nupay impakita ti kaaduan a panagadal a ti panaginum iti nasursurok ngem 300 a miligramo ti caffeine iti inaldaw (agarup tallo a tasa ti kape) madangranna ti sikog. Ngem isingasing ti kabaruan a panagadal nga uray basbassit a kantidad ti caffeine—163 a miligramo iti kada aldaw—mabalin a pakaruenna ti peggad ti kellaat a pannakaalís ti dadduma a babbai. Kuna dagiti nangisayangkat iti panagadal: “Ti nainkalintegan a singasing isut’ panangkissay iti yiinum kadagiti inumen nga addaan caffeine kabayatan ti panagsikog.”
Namulitan a Bagi, Namulitan nga Ecosystem
Mabalin a di pakasdaawan a 3,020 a tattao idiay Estados Unidos ti matmatay iti kada tawen kalpasan ti panangusarda iti cocaine; pagaammon a dagiti makamulit nga epekto ti droga iti bagi ti tao. Ngem impadamag itay nabiit ti National Geographic a ti panagpataud iti droga ti pakaigapuan met iti nakaro a polusion kadagiti karayan ken waig ti natutudo a kabakiran ti Bolivia, Peru, ken Colombia. Kuna ti magasin: “Kinemmeg dagiti opisial ti agarup 308 a tonelada ti cocaine iti sangalubongan idi 1992, sigun iti U. S. Drug Enforcement Administration. Tapno mapataud dayta a kaadu—bassit la a paset ti dagup iti aktual a mapataud—kinalikagumanna ti 106 milion a litro ti gas, 4.2 milion a litro ti solvent, 1.1 milion a litro ti sulfuric acid, 70,000 a litro ti hydrochloric acid, ken 14,000 a litro ti ammonia. Kaaduan iti dagup a kantidad ti naibasura kadagiti karayan, a nangdadael kadagiti biag iti danum ken nangmulit kadagiti irigasion ken mainum a danum.”
Panagraira Dagiti Adda Sakit ti Isipda
Impadamag ti The New York Times idi kattapog ti 1994: “Napadasan ti ngangngani maysa iti dua nga Americano—48 porsiento—ti pannakadadael ti isipda iti maysa a paset ti panagbiagda.” Natakuatan ti indauluan-sosiologo a pannakaadal ti nasurok a 8,000 a lallaki ken babbai, a nangusar iti sangon-sango [ken] mang-diagnose a pannakitungtong, a kaaduan kadagiti gagangay a sakit ket nakaro a panagleddaang; 17 porsiento ti agsagsagaba iti dayta iti dadduma a paset ti panagbiagda. Sangapulo ket uppat a porsiento ti pasaray agpampannuray iti arak. Kinuna ti Times a maysa kadagiti makapakellaat iti pannakaadal isut’ panagsagaba ti 12 porsiento kadagiti babbai iti nakaro a panagdanag kalpasan ti nakaam-ames a kapadasan, a kagudua kadagiti kaso “ti maigapu iti pannakarames wenno pannakagargari a makidenna.” Kadagiti amin a nagsagaba iti sakit ti isip, kakapat laeng ti nanggun-od iti propesional a tulong. Naadaw a kinuna ni Dr. Ronald C. Kessler, ti sosiologo a nangidaulo iti panagadal: “Ti dakes a damag ket nagadu ti sakit ti isip ngem ti impagpagarupmi. Ti naimbag a damag ket umad-adu a tattao ti umim-imbag—kaaduanna ket awanan propesional a tulong—ngem iti ipagpagarupyo.”
Mainaig-Arak a Peggad iti Panagopera
Dagiti pasiente a nasursurok ngem maminlima a daras iti kada aldaw nga uminum iti arak ket mamitlo a daras nga ad-adda nga agsagabada kadagiti komplikasion kalpasan ti pannakaoperada ngem kadagiti pasiente a bassit laeng ti inumenda, sigun iti taga Denmark a hepe dagiti siruhano a ni Dr. Finn Hardt. Kas nabiit pay nga impadamag ti Journal of the Danish Medical Association, ti di umno a pannakausar ti arak ket addaan makasabidong nga epekto nangnangruna kadagiti amin a lalaem; pakaruenna ti posibilidad ti panagpadara agraman dagiti sagubanit ti puso ken bará. Dagita a kasasaad ti masansan a mangtignay kadagiti doktor nga ikalikagum ti napapaut a pannakayospital ken ad-adu a pannakayalison ti dara. Dagidiay inaldaw nga adu nga arak ti inumenda ket agpegpeggad met a kumapuy ti resistansiada, ket ngarud nalaklakada a maimpeksionan. Ngem, pinaneknekan dagiti panangeksamin a kalpasan ti sumagmamano a lawas a di panaginum, dakkel unay ti simmayaatan ti resistansia. Isingasing ni Dr. Hardt a kasakbayan ti aniaman nga operasion, liklikan koma dagiti pasiente ti arak iti sumagmamano a lawas.
Dagiti Ubbing iti Gubatan
Kabayatan ti napalabas a sangapulo a tawen, agarup 1.5 milion nga ubbing ti napapatay iti gubatan, sigun iti The State of the World’s Children 1994, maysa a report ti United Nations Children’s Fund. Sabali pay nga uppat a milion ti nabaldado, nasugatan, nabulsek, wenno nadangran ti utekda. Napattapatta nga aglima a milion ti bilang dagidiay nagkamang. Naawis payen nga agsoldado dagiti ubbing. Iti adu a pagilian, natutuok dagiti ubbing ken napilit a mangbuya wenno makipaset kadagiti nakaap-aprang [nga aramid]. Iti maysa a lugar, ti pannakarames dagiti babbalasitang ti nagbalin a “sistematiko nga armas ti gubat.” Kuna ti report: “Kasla umiso a makuna a parparawpaw la gayam ti parupa ti sibilisasion.”
Ti Pannakaabak ti Dangadang Kontra Kadagiti Dudon
Impadamag ti magasin a New Scientist idi kattapog ti 1994 a “maab-abak ti NU iti pannakidangadangna kontra kadagiti dudon.” Sigun iti nabiit pay a miting dagiti sientista ti agrikultura idiay Netherlands, bassit la ti nagapuanan ti $400 milion a pannakidangadang ti Naciones Unidas maibusor kadagiti dudon idi arinunos ti dekada ’80. Ti talaga a namagpatingga iti saplit isu ti di ninamnama nga angin a nangitayab kadagiti insekto idiay baybay. Agpaadu dagiti dudon sada aguummong no pasaray agtudo iti disierto, a mangpatarubong iti babassit a mula. Ikagkagumaan ti Food and Agriculture Organization ti NU a papatayen dagiti dudon sakbay nga agpapangenda, babaen ti panagpannurayda kadagiti retrato ti satellite kadagiti berde a mula iti disierto. Ti problema ket adu ti di maala dagiti satellite a retrato dagiti babbabassit a mula. Iti daga, masansan a dagiti lokal a gubat ken ti kurang a sanikua ti manglapped kadagiti timpuyog dagiti managispray iti panangdanonda uray pay kadagiti pagaammon a pagpapaaduanda.
Napapaut ti Biag Dagiti Astronomo
Napapaut kadi ti biag dagiti astronomo ngem ti dadduma a tattao? Ipadamag ti magasin iti natural science ti Alemania a Naturwissenschaftliche Rundschau ti imbestigasion maipapan iti kinapaut ti biag ti tattao a naipasngay iti nagbaetan ti 1715 ken 1825. Kabayatan dagitoy a tawen, 67 a lallaki a nagbalin nga astronomo idi agtawenda iti 25 ti nakaragpat iti promedio a kawatiwat ti panagbiag a 71.6 a tawtawen. Agarup kagudua kadagitoy a lallaki ket Aleman, kaskasdi a dagiti 25-ti-tawenda a lallaki nga Aleman bayat daytoy a tiempo ket addaan iti promedio a kawatiwat ti biag nga 60.7 a tawtawen. Apay a nawatwatiwat ti panagbiag dagiti astronomo? “Posible a ti nawatiwat a panagbiag dagiti astronomo ket medio mainaig iti kinatalna ken kinatalinaay ti trabahoda,” ipadamag ti magasin. Wenno, kas panangutobna, “nalabit gapu laeng iti pannakainaig ken pannakaisentro ti panunot kadagiti milagro ti uniberso, mabalin nga adda naimbag nga epektona iti salun-at ti tao.”
Ti Pagsasao Dagiti Opisial ti Gobierno
Idiay Italia, ti teknikal ken para gobierno a pagsasao ti adu nga opisial a dokumento ket narigat a matarusan isu a patien ti gobierno ti Italia a masapul a mapagbalin dayta a simple. Sigun iti Minister of Public Functions a ni Sabino Cassese, “daytoy ket maysa a turay a dina mabalinen ti makikomunikar kadagiti umilina, a di agsao iti isu met laeng a pagsasaona.” Isu a dagiti agtartrabaho iti gobierno ket mangrugidanton nga agsao iti bin-ig nga Italiano imbes a ti “narikut a pagsasao dagiti opisial ti gobierno,” maysa a pagsasao a napno kadagiti termino a di kadawyan a maus-usar. Ti panagbalbaliw ket naipakaammo idi naiparang ti “Dagiti Maalagad a Pamay-an ti Panagsurat Dagiti Agturay iti Publiko.” Iti panangipaayna iti 7,050 a bokabulario a nalaka a maawatan, kangrunaan a sasao, panggep ti diksionario nga ikkaten dagiti adu a kadaanan ken narikut a termino a masansan a mausar a pangputar kadagiti linteg, porma, memorandum, ken pakaammo iti publiko a di matarusan ti kadawyan nga umili.