Kawayan nga Organ—Naisangsangayan iti Musika ti Pilipinas
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY PILIPINAS
NADUMADUMA nga organ ti timmauden iti nasurok a 2,000 a tawen. Sabasabali dagiti pamay-an ti pannakaaramidda, ngem ti agpapada iti amin nga organ isu dagiti naintar a tubo a paset ti mekanismo a panangpataud-uni. Kaaduanna a naaramid dagitoy iti kayo ken metal. Ti organ a kayatmi nga isalaysay kadakayo, nupay kasta, ket addaan kadagiti tubo a nangnangruna a naaramid iti kawayan. Kawayan ti agdagup a 832 kadagiti 953 a mangpataud-uni a tubona. Metal ti dadduma. Kanayonanna, adda dadduma a tubo a pangarkos laeng.
Kasano nga agtokar ti kawayan nga organ? Ti prinsipio ket umasping iti dadduma a de-tubo nga organ. Dua a kita ti tubo ti nausar, ket maibomba ti angin kadakuada tapno mapataud dagiti uni ti musika. Ti flue pipe—nga addaan guduat’ sirkulo nga abut nga asideg iti nakaikonektaranda a console—ket mangpataud iti uni a kas iti plauta. Ti reed pipe—nga addaan natibong nga elemento iti unegna—ket mangpataud iti uni a kaasping unay ti clarinet wenno saxophone. Ti kinapudno a naaramid iti kawayan ti kaaduan a tubo ti mangted iti daytoy nga organ iti naisangsangayan nga uni a pakabigbigan.
Pannakaaramid ti Organ
Rinugian ti maysa nga Español a misionero a ni Diego Cera a sangalen daytoy a kawayan nga organ idi 1816. Apay a kawayan ti nausar? Gapu iti kinapanglaw ti lugar, nalabit a kasapulan a mangaramatda idi kadagiti nalaka a materiales. Kanayonanna pay, talaga a tinarigagayan ti nagaramid iti organ nga usaren dagiti maitutop a lokal a materiales.
Idi 1816, napukan dagiti kawayan sada inkali iti kadaratan ti igid ti baybay iti agmakatawen. Dagiti di pinerdi ti insekto ken panniempo ti naibilang a nalagda ti kalidadda ken nausar a pangaramid iti organ. Iti simmaganad a tawtawen, nasangal ti nadumaduma a paset ti organ. Idi nairingpas nga interamente dayta idi 1821, naiwaragawag dayta kas “ti kasayaatan ken kaunaan a kita iti pagilian.”
Ilalasatna iti Kabusor
Adda rigrigat ti biag ti kawayan nga organ. Naginggined ti ili ti Las Piñas idi tawen 1829 a yan ti organ. Nadadael ti atep ti pasdek a nakaibalayanna, ket nagpeggad la ketdi ti organ kadagiti mangdadael nga elemento iti apagapaman. Idi 1863, adda napasamak a napigsa unay a ginggined nga ad-adda a nangdadael iti organ. Nasukatan ti dadduma a tubo, ngem dinadael dagiti insekto iti nabayag a tiempo. Idi 1880, sabali pay a makadadael a ginggined ti nangdadael unay iti pasdek a nakaibalayan ti organ, ket dimteng ti maysa a bagyo sakbay a naan-anay a natarimaan ti pasdek. Nawarawara met idin ti nadumaduma a piesa ti organ.
Namin-ano nga inkagumaanda a tarimaanen iti simmaganad a tawtawen, ngem ti maysa a panangikagumaan ti nagresulta iti permanente a pannakaperdina. Rinagadi ti maysa a managtarimaan dagiti paset ti tubo ti kawayan tapno maikabil ti sumagmamano a pangtimpla a balbula. Daytoy ti permanente a nangbalbaliw iti tono ti instrumento. Ket, agpapan pay iti panagreggetda a mangtarimaan, nagtultuloy ti pannakaperdi ti organ.
Naanduran met ti organ ti gubat. Ti Las Piñas ti nakapasamakan ti panagsusubang dagiti Pilipino ken Español ken dagiti Pilipino ken Americano kabayatan ti Pilipinas-America a Gubat. Agpapan pay iti pannakaperdina, ipamatmat dagiti rekord manipud 1911 agingga iti 1913 a sinarungkaran dagiti sangaili ti organ.
Dimteng ti maikadua a gubat sangalubongan iti Pilipinas idi tawtawen 1941 agingga iti 1945. Bayat ti panangsakop dagiti Hapones, ti organ ket inasikaso ni Marquess Y. Tokugawa, kabagian ni Emperador Hirohito. Inyurnosna ti pannakatarimaan ti dadduma a pasetna, ngem kalpasan dayta, bassit laeng ti natarimaan iti instrumento iti adun a tawen.
Ngem, idi dekada ’70, kiniddaw ti publiko ti pannakatarimaanna. Kadagiti ginasut a tubo ti kawayan, napukaw ti 45, ket din aguni ti 304. Nasarakan ti maysa nga umok ti billit iti uneg ti maysa a tubo. Adda pay kadi maaramidan tapno maisubli ti sigud nga uni ti organ?
Pannakatarimaanna
Nairugi ti proyekto a pannakatarimaanna idi Marso 1973, idi naitalek ti trabaho iti maysa a mabigbigbig a ganggannaet a kompania ti negosio. Naipatulod dagiti tubo idiay Japan, ket naipatulod idiay Alemania ti nabatbati a paset ti organ. Sadiay a nabangon ti maysa nga espesial a siled a mayasping iti klima ti Pilipinas. Iti daytoy a siled a nairugi ti panangtarimaan.
Ti kalat ket panangisubli kadagiti bambanag no mabalbalin iti orihinal a diseniona. Kamaudiananna, nairingpas ti panangtarimaan. Natarimaan dagiti tubo idiay Japan sa naipatulod idiay Alemania. Naaramid manen ken nasubok ti kompleto nga organ. Sa, idi Pebrero 18, 1975, pinaragsak dayta dagiti managimdeng nga Aleman iti maysa-oras a konsiertona.
Di nagbayag, nayempake ti organ iti sangadosena a kahon, ket naisubli amin a 5,626 kilo [a pasetna] ditoy Pilipinas babaen ti libre a panangibiahe ti maysa nga eroplano ti Belgium. Immawat dayta iti nabara a panangabrasa idiay Las Piñas, ti ili a nakaibalayanna. Tallopulo a ribo ti nagbuya iti parada a nabuyogan kadagiti karro a mangipabuya iti paspaset ti pakasaritaan ti instrumento.
Idi Mayo 9, 1975, ti kawayan nga organ ket nakasaganan iti mangisibbo a konsiertona. Nagpabuya ti maysa nga organista nga Aleman agraman dagiti Pilipino a musiko bayat a nayam-ammo manen ti kawayan nga organ iti Pilipinas.
Apresiarenyo kadi ti sagut a musika nga impaay ti Namarsua kadatayo? Kayatyo kadi a denggen ti medio naisalsalumina? No addanto gundawayyo a dumngeg iti kawayan nga organ idiay Las Piñas, sigurado a matagiragsakyonto daytoy naisangsangayan a kapadasan iti musika ti Pilipinas.