Ti Pudno a Kaipapanan ti 1914

KAS naipamatmat iti panid 4, “pabpabilgen daytoy a magasin ti panagtalek iti kari ti Namarsua maipaay iti natalna ken natalged a baro a lubong sakbay nga aglabasen ti kaputotan a nakakita ti paspasamak ti 1914.”

Awan duadua nga adu kadagiti managbasatayo ti masdaaw kadagita a sasao. Kaskasdi a nanipud pay idi Disiembre 1879​—agarup 35 a tawen sakbay ti 1914​—nangteden Ti Pagwanawanan (a naawagan idi a kas Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence) iti ebidensia ti Biblia a mangpaneknek a ti 1914 ket nakapatpateg a tawen. Uray pay sakbay daytoy​—idi ngalay ti maika-19 siglo​—insingasingen ti dadduma nga estudiante ti Biblia a ti 1914 ket posible a maysa a tawen a namarkaan iti padto ti Biblia.a

Nadeskribir ti padto a kas historia a naisurat a nasaksakbay. Mangipaay daytoy a paset ti Biblia iti pammaneknek a nadibinuan ti nagtaudanna. Malaksid ti panangibagana kadatayo kadagiti masakbayan a pasamak, ipaay no dadduma ti Biblia ti kaunday ti tiempo nga aglabasto sakbay nga adda mapasamak. Tukoyen ti dadduma kadagitoy nga espesipiko a padto ti sumagmamano nga aldaw, dadduma a tawtawen, ken dadduma a siglo.

Impalgak met ni Daniel, a nangipadto maipapan iti tiempo ti umuna a panagparang ti Mesias, no kaano nga agsublinto ti Mesias maipaay iti “kaadda[na]” iti maawagan a “ti panawen ti panungpalan.” (Daniel 8:17, 19; 9:24-27) Saklawen daytoy a padto ti Biblia ti naunday a periodo ti tiempo, a saan laeng a sumagmamano a gasut a tawen, no di ket nasurok a dua a milenio​—2,520 a tawen! Idiay Lucas 21:24, awagan ni Jesus daytoy a panawen a “ti naituding a tiempo dagiti nasion.”b

Ti 1914 Rugianna ti Tiempo ti Rigat

Ipamatmat ti kaitungpalan ti padto ti Biblia nga agbibiagtayon iti tiempo ti panungpalan nanipud idi 1914. Dineskribir ni Jesus daytoy a tiempo kas ti ‘pangrugian dagiti ut-ot ti panagrigat.’ (Mateo 24:8) Mabasatayo iti Apocalipsis 12:12: “Asi pay ti daga ken ti baybay, agsipud ta ti Diablo immulog kadakayo, nga addaan iti dakkel nga unget, yantangay ammona nga ababan ti periodo ti tiempona.” Ilawlawag daytoy no apay a ti lubong nakaron ti kinariribukna nanipud 1914.

Daytoy a tiempo ti panungpalan, nupay kasta, ket ababa unay a periodo​—a ti kawatiwatna ket maysa a kaputotan. (Lucas 21:31, 32) Ipamatmat ti kinapudno a 80 a tawen itan ti napalabas nanipud 1914 nga iti mabiiten, manamnamatayton ti pannakaisalakan nga ipaay ti Pagarian ti Dios. Kaipapanan daytoy a, makitatayton ‘ti kanunumuan iti sangatauan’​—ni Jesu-Kristo​—nga agturay a naan-anay ‘iti pagarian ti sangatauan’ ket yegnan ti natalna, ken nalinteg a baro a lubong.​—Daniel 4:17.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 11]

Dagiti Komento Maipapan iti 1914 ken Kalpasanna

“Mabalin a, kalpasan ti kasla di malapdan a dua a gubat sangalubongan, ti pannakapartuat dagiti nuklear nga igam ti nagserbi a pakdaar, a nangisalakan kadatayo iti maikatlo a panagrurupak dagiti dadakkel a nasion ken rinugianna ti kaundayan a panawen ti pangkaaduan a kappia, nupay daytat’ nakaam-amak a talna, nanipud iti panagturay ni Reina Victoria. . . . Aniat’ napasamaken iti sangatauan? Apay a napukawen ti kari ti maika-19 a siglo? Apay a ti maika-20 a siglo ket nagbalin a nakaam-amak a panawen wenno, kas kunaen ti dadduma, dakes?”​—A History of the Modern World​—From 1917 to the 1980s, ni Paul Johnson.

“Kadagiti amin a nakaro a panagbalbaliw ti sistema ti Europa, ti Dakkel a Gubat ken ti pannakatinong ti talna ginutugotda ti kakaruan a nakaigidiatan ti napalabas, iti ekonomia man, iti kagimongan, ken iti politika agpapadada a kellaat. . . . Ti makaay-ayo a kinadayag dayta a siwayawayat’ panagandarna ken nabunga a sistema ket napukaw gapu iti didigra [nga inyeg] ti gubat. Naisukat ketdi ti kapilitan a panangsaranget ti Europa iti ikakapuy ti ekonomia ken ti naan-anay a pannakariribuk ti naipasdek a sistema ti ekonomia. . . . Nakadakdakkel ti nadadael ta saan a nakabangon ti ekonomia ti Europa manipud iti kinakapuy ken di kinatalged sakbay ti simmaruno nga ibebettak ti simmaganad a gubat sangalubongan.”​—The World in the Crucible 1914-1919, ni Bernadotte E. Schmitt ken Harold C. Vedeler.

“Napukawen ti tunggal mamagkaykaysa a singgalut iti nagbaetan dagiti tattao idi Maikadua a Gubat Sangalubongan. Dagiti krimen ket inaramid dagiti Aleman iti sidong ti panangituray ni Hitler isu a nangipasakopanda iti bagbagida nga awan ti masarakan a kapadana iti kinasaknap ken kinadakes iti aniaman a nangpaalas iti historia ti sangatauan. Ti naiplano a nasaknap a pannakapapatay dagiti innem wenno pito a milion a lallaki, babbai, ken ubbing kadagiti kampo a pagpatayan dagiti Aleman, linab-awanna dagiti nakas-ang ngem epektibo a pammapatay ni Genghis Khan, ket iti kaadu, pagbalinenna ida a bassit laeng. Ti ginagara a panangtalipupos iti intero a populasion ket agpadpada a pinanggep ken impatungpal ti Alemania ken Russia idiay Makindaya a paggugubatan. . . . Nakalung-awtay met laengen manipud iti eksena ti material a pannakadadael ken panagrakaya ti nasayaat a kababalin iti kasasaad a di man la impagarup ti sangatauan kadagiti immuna a siglo.”​—The Gathering Storm, Tomo I ti The Second World War, ni Winston S. Churchill.

“Adda itan ti pannakabigbig ti natauan a kalintegan dagiti tattao iti amin a kasasaad ti panagbiag, nasion, ken pulí; ngem maigiddan iti dayta, naisagmaktayo iti nalabit di pay nadamdamag a kinakaro ti panagdadangadang iti kasasaad ti panagbiag, nasionalismo, ken pangidumduma iti pulí. Nakasarak dagitoy a dakes a rikna iti pangipapasanda babaen ti awan-asina, nasientipikuan-pannakaiplanona a kinaulpit; ket ti dua a di agtunos a kasasaad ti panunot ken pagalagadan ti kababalin ket makita ita nga agkuykuyog, saan laeng nga iti isu met la a lubong, no di ket no dadduma, iti isu met laeng a pagilian ken iti isu met laeng a kararua.”​—Civilization on Trial, ni Arnold Toynbee.

“Kas maysa nga al-alia a napapaut ti panagtalinaedna ngem iti rumbeng a kabayagna, ti maika-19 a siglo​—buyogen ti kangrunaan a kinaurnosna, ti panagtalekna iti bagina, ken ti panamatina iti irarang-ay ti tao​—ti nagtalinaed agingga idi Agosto 1914, idi nagsagaba dagiti kangrunaan a pannakabalin ti Europa iti pannakariribuk ti panunot a direkta a nangituggod iti minamaag a pannakapapatay ti minilion kadagiti kasayaatan nga agkabanuag a lallaki iti maysa a kaputotan. Uppat ket kagudua a tawen kalpasanna, bayat nga inkagumaan ti lubong nga isubli ti normal a kasasaad [dagiti bambanag] kalpasan ti naranggas panangbalbaliwna a didigra ti Dakkel a Gubat, bimmatad iti adu (sigurado a saan nga iti amin) nga agdama a managpaliiw a napukawen ti kaudian a nabatbati a marka ti daan a sistema ti kagimongan ken politika, ket simreken ti sangatauan iti baro a panawen a maibilang a saan unay a nasimbeng ken manangpakawan kadagiti kinaimperpekto ti tao. Nasarakan dagidiay a nanginanama a ti talna ti mangyeg iti nasaysayaat a lubong a napaayda idi 1919.”​—Ti pakauna a sao iti 1919​—The Year Our World Began, ni William K. Klingaman.

[Ladawan iti panid 10]

Kabambantayan ti Bavaria