1914​—Ti Tawen a Nangkellaat iti Lubong

“Ti Dakkel a Gubat iti 1914-18 agparang a kasla maysa a lugar ti nauram a daga a mangbingay iti dayta a tiempo manipud iti tiempotayo. Iti panangikisapna iti adu unay a biag . . . , iti panangdadaelna kadagiti pammati, panangbalbaliwna kadagiti kapanunotan, ken panangibatina kadagiti di maagasan a dunor ti di panagarapaap, daytat’ namataud iti pisikal kasta met iti sikolohikal a giwang iti nagbaetan ti dua a panawen.”​—Manipud The Proud Tower​—A Portrait of the World Before the War 1890-1914, ni Barbara Tuchman.

“Daytat’ ngangngani​—ngem saan pay a naan-anay​—a paset ti historia, ta adu a ribo a tattao nga ubbing pay idi rugi daytoy napateg a maikaduapulo a siglo ti sibibiag pay laeng.”​—Manipud iti libro a 1914, ni Lyn MacDonald, a naipablaak idi 1987.

APAY nga agbalintayo nga interesado iti tawen a 1914? ‘Isu kadi dayta ti masanguanan a pakaseknak,’ mabalin a kunayo, ‘saan a ti napalabas.’ Buyogen dagiti parikut kas iti sangalubongan a polusion, ti pannakarba ti biag ti pamilia, ti iyaadu ti krimen, dagiti saksakit ti panunot, ken kinaawan pagtrabahuan, mabalin a nalidem ti masanguanan ti tao. Adu a nangutoben iti kinapateg ti 1914, nupay kasta, ti nakasarak kadagiti pakaibatayan ti namnama iti nasaysayaat a masanguanan.

Kadagiti dekada Ti Pagwanawanan inlawlawagnan nga iti 1914 napasaran ti sangatauan ti maaw-awagan “pangrugian dagiti ladingit.” Dayta a balikas buklenna ti paset ti dakkel a padto ni Jesu-Kristo maipapan kadagiti pasamak a mangun-una iti panungpalan ti dakes a sistema ti tao.​—Mateo 24:7, 8. 

Ita, maysa a bassit a porsiento ti sangatauan ti makalagip pay laeng kadagiti makatukay a pasamak ti 1914. Lumabasto kadi dayta a nataenganen a kaputotan sakbay nga ispalen ti Dios daytoy daga manipud pannakadadael? Saan sigun iti padto ti Biblia. “Inton makitayo amin dagitoy a bambanag,” inkari ni Jesus, “ammuenyo nga isu asidegen kadagiti ruangan. Pudno kunak kadakayo a dinto pay lumabas daytoy a kaputotan mapasamakto aminen dagitoy a banag.”​—Mateo 24:33, 34.

Tapno mabigbig no apay a ti tawen 1914 ket addaan kasta a historikal a kinapateg, usigenyo ti kasasaad ti lubong agingga iti ngalay ti 1914. Sakbay dayta a tiempo, dagiti monarkia kas ken Czar Nicholas ti Russia, ni Kaiser Wilhelm ti Alemania, ken Emperador Franz Josef ti Austria-Hungaria impasdekda ti dakkel a pannakabalin. Tunggal maysa kadagitoy a lallaki mabalinda a pagtignayen ti nasurok nga uppat a milion a mannakigubat ken ibaonda ida idiay pagbabakalan. Ngem dagiti inapoda pinirmaanda ti maaw-awagan Nasantuan a Panagkakappon, nga ipakpakaammoda nga insaad ida ti Dios tapno iturayanda dagiti nagduduma a paset ti maysa a dakkel a “Kristiano a nasion.”

Sigun iti The Encyclopædia Britannica, daytoy a dokumento “sibibileg nga inapektaranna ti taray ti diplomasia ti Europa kabayatan ti maika-19 a siglo.” Naaramat dayta tapno masaranget dagiti demokratiko a gakat ken tapno mapalugodan ti maaw-awagan nadiosan a kalintegan dagiti ar-ari. “Dakami a Kristiano nga Ar-ari,” insurat ni Kaiser Wilhelm ken Czar Nicholas, “addaankami iti maymaysa a nasantuan nga akem, nga impabaklay kadakami ti Langit, nga isu dayta ti panangitan-ok iti prinsipio ti [nadiosan a kalintegan dagiti ar-ari].” Kinaipapanan kadi daytoy a dagiti ar-ari ti Europa ket adda nakainaiganda iti Pagarian ti Dios? (Idiligyo ti 1 Corinto 4:8.) Ken kumusta ngay dagiti iglesia a nangsuportar kadagidiay nga ar-ari? Pudno kadi ti panangipudnoda iti Kinakristiano? Ti sungbat kadagitoy a saludsod nagbalin a nalawag kadagiti tawen a simmaruno iti 1914.

Kellaat, Idi Agosto

“Ti primavera ken kalgaw ti 1914 ket minarkaan ti naipangpangruna a kinatalinaay idiay Europa,” insurat ni estadista a Briton a Winston Churchill. Dagiti tattao ket pangkaaduanna manginanamada maipapan iti masanguanan. “Ti lubong iti 1914 ket napnuan namnama ken kari,” kuna ni Louis Snyder idiay librona a World War I.

Pudno, iti adu a tawtawen addan napudot a panagsalisal iti nagbaetan ti Alemania ken Britania. Nupay kasta, kas ilawlawag ni historiador a G. P. Gooch idiay librona nga Under Six Reigns: “Ti panagsususik idiay Europa nagparang a basbassit posibilidadna idi 1914 ngem idi 1911, 1912 wenno 1913 . . . Ti relasion ti dua a gobierno ket nasaysayaat ngem kadagiti napalabas a tawen.” Sigun ken Winston Churchill, maysa a kameng ti gabinete ti Britania idi 1914: “Para kadakami, ti Alemania kasla nakasaganan maipaay iti talna.”

Nupay kasta, gapu iti pannakapapatay idiay Sarajevo ti prinsipe ti Imperio ti Austria-Hungaria idi Hunio 28, 1914, nagparang ti nasipnget nga ulep. Makabulan kalpasanna, impakaammo ni Imperador Franz Josef ti gubat idiay Serbia ket kalpasanna binilinna dagiti buyotna tapno serkenda dayta a pagarian. Kabayatanna, iti rabii ti Agosto 3, 1914, iti panangimandar ni Kaiser Wilhelm, kellaat a sinerrek ti adu a buyot nga Aleman ti pagarian ti Belgium ken nakidangadang agturong idiay Francia. Iti sumuno nga aldaw impakaamo ti Britania ti gubat maibusor iti Alemania. No maipapan ken Czar Nicholas, imbilinna ti panagtignay ti dakkel nga armada a Ruso maipaay iti pannakigubatda iti Alemania ken Austria-Hungaria. Ti Nasantuan a Panagkakappon napaay a mangpasardeng kadagiti ar-ari ti Europa manipud panangirarebda kadagiti kontinente iti pannakarusep iti dara gapu iti panagpipinnatay. Ngem di pay nadanon dagiti dadakkel a pannakakellaat.

Malpas Sakbay ti Paskua?

Ti panagbettak ti gubat dina sinebseban ti pananginanama dagiti tattao. Adut’ namati a daytat’ mamataud iti nasaysayaat a lubong, ket dadakkel a bunggoy ti nagtitipon iti intero nga Europa tapno iyebkasda ti panangsuportarda iti dayta. “Awan uray maysa idi 1914,” insurat ni A. J. P. Taylor idiay librona a The Struggle for Mastery in Europe​—1848–1918, “ti nangutob kadagiti peggad ti gubat malaksid iti panangmatmat ti militaria . . . . Awan nanginanama iti sosial a didigra.” Imbes ketdi, adut’ nangipadles a daytat’ agpatingganto iti sumagmamano laeng a bulan.

Uray kasta, mabayag pay sakbay a marambakan dagiti Europeo ti Paskuada iti 1914, maysa a nadara a panagbinnales ti timmanor kadagiti tukok ti baybay iti nasurok a 700 kilometro manipud Switzerland idiay abagatan agingga idiay igid ti baybay ti Belgium idiay amianan. Maaw-awagan daytoy iti Western Front, ken dinakamat daytoy ni autor nga Aleman a Herbert Sulzbach iti maysa a surat iti dayarina a naaramid iti maudi nga aldaw ti 1914. Kastoy ti naisurat iti dayari: “Daytoy a nakaro a gubat awan sardayna, ket idinto ta impagarupyo idi rugina nga agpatingga daytoy iti sumagmamano a lawas, awan itan ti makita a pagpatinggaanna.” Kabayatanna, kadagiti sabali a paset ti Europa, simgiab dagiti nadara a panaggugubat iti nagbaetan dagiti buyot ti Russia, Alemania, Austria-Hungaria, ken Serbia. Ti panagsususik di nagbayag nagramaramen iti labes ti Europa, ket napaglalabanan dagiti gubat kadagiti taaw ken idiay Africa, ti Makintengnga a Daya, ken kadagiti isla ti Pacifico.

Uppat a tawen kalpasanna narpuog ti Europa. Ti Alemania, Russia, ken Austria-Hungaria tunggal maysa nakapukaw iti manipud maysa wenno dua a milion a soldado. Uray la napukaw ti Russia ti monarkiana iti Bolshevik a rebolusion ti 1917. Anian a pannakakellaat para kadagiti ar-ari ti Europa ken dagiti klero a manangsuportarna! Dagiti moderno a historiador iyebkasda pay laeng ti pannakakellaat. Idiay librona a Royal Sunset, iyimtuod ni Gordon Brook-Shepherd: “Kasano koma a dagiti agtuturay, a kaaduanna ket pinagaassideg ti panagkakabagian ken panagassawa ken dedikadoda amin iti pannakataginayon ti kinaari, pinalubosanda dagiti bagbagida a maikursong iti panagpipinnatay iti agkakabsat a pannakarusep iti dara a nangpukaw iti sumagmamano kadakuada ken nangpakapuy kadagiti amin a nakalasat?”

Ti republika ti Francia napukawna met ti nasurok a maysa a milion a soldado, ket ti Imperio a Briton, a ti monarkiana ket napakapsutanen mabayag pay sakbay ti gubat, ti nakapukaw iti nasurok a 900,000. Amin-amin, nasurok a 9 a milion a soldado ti natay, ken 21 milion pay ti nadangran. No maipanggep kadagiti napukaw a di mannakigubat, kunaen ti The World Book Encyclopedia: “Awan makaammo no mano a sibilian ti natay gapu iti sakit, bisin, ken sabsabali pay a nainaig-gubat a makagapu. Dadduma a historiador ti mamati a dagiti natay a sibilian ket kas kaadu dagiti natay a soldado.” Ti angol a trangkaso Español ti 1918 immapit iti sabali manen a 21,000,000 a biag iti intero a daga.

Dakkel a Panagbaliw

Saanen a kas idi ti lubong kalpasan ti Dakkel a Gubat, kas pannakaawagna idi. Yantangay adu unay nga iglesia ti Kakristianuan ti siaanep a nakipaset iti dayta, adu a di agparparmata a nakalasat ti timmallikud iti relihion ket dimmasigda iti ateismo. Dagiti sabsabali nagbaw-ingda maipaay iti panangkamat kadagiti material a kinabaknang ken ragragsak. Sigun ken Propesor Modris Eksteins iti librona a Rites of Spring, ti 1920’s “naimatanganna ti hedonismo ken narcisismo kadagiti nagpaiduma a rukod.”

“Ti gubat,” inlawlawag ni Propesor Eksteins, “dinarupna dagiti moral a pagalagadan.” Dagiti lallaki iti agsumbangir a dasig ket insuro dagiti papangulo a relihiuso, militar, ken napolitikaan a mangmatmat iti sapasap a panangikisap kas naimbag iti moral. Daytoy, inamin ni Eksteins, “isut’ karurugitan laeng kadagiti panangdarup iti moral nga urnos a naipato a nairamut iti sursuro a Judio-Kristiano.” “Iti Western Front,” innayonna, “di nagbayag dagiti balay dagiti balangkantis nagbalinen a gagangay a kasilpo dagiti kampo a militar . . . Idiay pagtaengan ti moralidad inuksobna ti paha ken barikesna. Nakaam-amak ti irarang-ay ti kinabalangkantis.”

La ketdi, adut’ binaliwan ti 1914. Daytat’ saan a namataud iti nasaysayaat a lubong, ket ti gubat nagtungpal a saan a “ti gubat a mangpasardeng kadagiti amin a gubat,” kas ninamnama ti adu a tao. Imbes ketdi, kas kuna ni historiador a Barbara Tuchman: “Dagiti darepdep ken pananginanama a posible aginggat’ 1914 nagin-inut a limned idiay taaw ti sapasap a kinaawan arapaap.”

Nupay kasta, dadduma a nakaimatang iti didigra ti 1914 ket saanda a nasurpresa kadagiti pasamak iti dayta a tawen. Kinapudnona, sakbay a bimtak ti gubat, inur-uraydan ti “maysa a nakaayay-ay a panawen ti riribuk.” Siasino dagita? Ken aniat’ naammuanda a saan nga ammo dagiti sabsabali?

[Kahon iti panid 5]

Pananginanama dagiti Briton Idi 1914

“Agarup maysa a siglo awan kabusor a nagparang kadagiti baybay iti aglawlaw ti islatayo. . . . Narigat pay uray ti panangipagarup iti posibilidad ti maysa a peggad kadagitoy a natalna nga igid ti baybay. . . . Iti daydi pay laeng a panawen a ti London nagparang a naragragsak ken narangrang-ay. Iti daydi pay laeng a panawen a nakaad-adu ti trabaho a maikari nga aramiden, kitaen, ken denggen. Awan aniaman a panagatap dagiti nataengan ken ubbing a ti maim-imatanganda, kabayatan dayta nga awan pakaipadisanna a tiempo ti 1914, ket, kinapudnona, isu ti patingga ti maysa a panawen.”​—Before the Lamps Went Out, ni Geoffrey Marcus.