Sarajevo​—Manipud 1914 Agingga iti 1994

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY SWEDEN

Napalabasen ti walopulo a tawen manipud idi naipaturong dagidiay nakas-ang a putok idi Hunio 28, 1914, idiay Sarajevo. Dagiti putok pinatayda ni Archduke Francis Ferdinand ken ti asawana, ni Archduchess Sophie, ket iti kasta kimmaro ti panagbinnusor ti Austria-Hungary ken Serbia a nagbalin a Gubat Sangalubongan I. Kadagiti 65 milion nga agtutubo a lallaki a naibaon kadagiti paggugubatan, aganay 9 milion ti saanen a pulos a nagsubli. No iraman dagiti natay a sibilian, adda pakagupgopan a 21 milion a tattao a napapatay. Sarsaritaen pay laeng dagiti dadduma ti panagbettak dayta a gubat idi Agosto 1914 kas ti tiempo idi a “nagmauyong ti lubong.”

MAMINSAN manen nga agallungogan dagiti putok iti intero a Sarajevo. Ket saan laeng nga idiay Sarajevo no di ket iti sumagmamano kadagiti innem a republika iti dati a pederasion iti Yugoslavia.a Kunaen ti libro a Jugoslavien​—Ett land i upplösning (Yugoslavia​—A Land in Disintegration): “Daytat’ guerra sibil a sadiay agrupak ti agkaarruba. Nagbalinen a gura ti nabayagen a di panagkinnaawatan ken dagiti nainap a kababalin. Daytoy a gura ti nangituggod iti panagrurupak ket ti panagrurupak ti nangituggod iti ad-adu pay a panangpapatay ken ad-adu a panangdadael. Nayarig dayta iti dumakdakes a panagrikus dagiti pasamak wenno, dumegdegdeg pay ketdi a gura, panaginap, ken panangpapatay.”

Idi bimtak ti panaggugubat idiay Yugoslavia idi Hunio 1991, saan a nakaskasdaaw a nalagip ti adu a tattao dagiti kanalbuong idiay Sarajevo idi 1914. Mangituggodto kadi daytoy baro a panagdadangadang iti isu met laeng a makadadael a resulta? Agpeggadto kadi ti talna idiay Europa? Ti kadi programa nga “etniko a panangdalus” (inggagara a panangpapatay ken panangpapanaw kadagiti grupo ti pulí, politika, wenno kultura) agsaknap iti dadduma a paset ti lubong? Addan internasional a panangdagadag tapno maikagumaan a mapagpatingga ti panagrurupak. Ngem ania ti pudno a makagapu kadagiti riribuk iti dati a Yugoslavia? Adda kadi pakainaigan dagiti nabiit pay a pasamak idiay Sarajevo iti kellaat a panangpapatay idi 1914?

Ti Yugoslavia ken ti Gubat Sangalubongan I

Saan a kabbaro dagiti panagdadangadang. Idi apagtapog pay laeng daytoy a siglo, nadakamat ti Balkan Peninsula kas “ti nariribuk a lugar iti Europa.” Kunaen ti Jugoslavien​—Ett land i upplösning: “Tamtamingentayo ti panagsisina ti napagkaykaysa a kasasaad a sadiay nabayagen a kumarkaro ti tension. Kinapudnona, addan sadiay dagiti panagdadangadang idi nabuangay ti Pagarian ti Serbia, Croatia ken Slovenia [ti dati a nagan ti Yugoslavia] idi arinunos ti Gubat Sangalubongan I.” Tulongandatayo dagiti dadduma a historikal a pakasaritaan a mangamiris no kasano a mainaig dagiti agdama-aldaw a panagdadangadang iti Gubat Sangalubongan I.

Sigun iti historia idi tiempo ti kellaat a pannakapapatay ni Francis Ferdinand idi 1914, dagiti Makin-abagatan a pagilian a Slavic iti Slovenia, Croatia, ken Bosnia ken Herzegovina ket probinsia idi ti Imperio ti Austria-Hungary. Iti kasumbangirna, ti Serbia, ket agwaywayas a pagarian ket kastan ti kasasaadna nanipud pay 1878, a sibibileg a sinuportaran ti Russia. Adu a Serb, nupay kasta, ti nagnaed kadagiti probinsia nga inturayan ti Austria-Hungary, iti kasta ngarud kayat ti Serbia nga isuko ti Austria-Hungary dagiti amin a lugar a sinakupda idiay Peninsula ti Balkan. Uray pay addada panagdadangadang iti nagbaetan ti Croatia ken Serbia, nagkaykaysada iti maysa a kalikagum: ruk-atanda ti bagbagida kadagiti dida pagay-ayat a ganggannaet a mangiturturay kadakuada. Inar-arapaap dagiti Nasionalista a pagkaykaysaen dagiti amin a Makin-abagatan nga Slav iti maymaysa a pagarian. Dagiti Serb ti kabibilgan a mangimpluensia a puersa iti pannakabuangay ti kasta nga agwaywayas nga estado.

Iti dayta a tiempo, agtawen idi iti 84 ti agturturay nga emperador a ni Francis Joseph. Din agbayag agbalinton a baro nga emperador ni Archduke Francis Ferdinand. Minatmatan dagiti nasionalista a Serb a ni Francis Ferdinand ket lapped ti pannakatungpal ti arapaapda a maysa a Makin-abagatan a pagarian dagiti Slav.

Sangkapanunot ti dadduma nga agtutubo nga estudiante idiay Serbia ti maysa a siwayawaya nga estado ti Makin-abagatan nga Slav ket situtulokda a matay maipaay iti panggepda. Sumagmamano nga agtutubo ti napili a mangibanag iti kellaat a panangpapatay iti Archduke. Naikkanda kadagiti armas ken nasanayda babaen ti nalimed a nasionalista a grupo dagiti Serb a naawagan Black Hand. Dua kadagitoy nga agtutubo ti nangibanag iti kellaat a panangpapatay, ket maysa kadakuada ti nagballigi. Ti naganna ket Gavrilo Princip. Isut’ agtawen idi iti 19.

Nakatulong daytoy a kellaat a panangpapatay a nangibanag iti nairanta a panggep dagiti nangisungsong. Idi nalpasen ti umuna a gubat sangalubongan, awanen ti monarkia ti Austria-Hungary, ket makaidaulon ti Serbia iti panamagkaykaysa kadagiti Slav a mangbuangay iti maysa a pagarian. Idi 1918, napanaganan dayta a pagarian a kas ti Pagarian dagiti Serb, Croat, ken Slovene. Nabaliwan ti nagan iti Yugoslavia idi 1929. Nupay kasta, idi a dagiti nadumaduma a grupo din kasapulan nga agkaykaysada a makilaban iti Austria-Hungary, nagbalinen a nalawag nga adda di pagtutunosan dagiti grupo a mismo. Adda dandani 20 a nadumaduma a grupo ti populasion, uppat nga opisial a pagsasao ken sumagmamano a babbabassit, dua a nagduma nga alpabeto (ti Romano ken Cyrillic), ken tallo a kangrunaan a relihion​—Katoliko, Muslim, ken Serbian Orthodox. Nagtultuloy ti relihion kas kangrunaan a banag a mamagsisina. Iti dadduma a pannao, addada adu a nabayagen a mamagsisina a banag iti baro nga Estado.

Ti Yugoslavia ken ti Gubat Sangalubongan II

Bayat ti Gubat Sangalubongan II, rinaut ti Alemania ti Yugoslavia, ket, sigun iti libro a The Yugoslav Auschwitz and the Vatican, “nasurok a 200,000 a tattao, a kaaduanna ket Orthodox a Serb, ti naiplano a pinapatay” dagiti Katoliko a Croat a makitintinnulong kadagiti Nazi. Nupay kasta, ti Croat a ni Josip Tito, agraman dagiti Komunista a partidariona ken gapu iti pannakitinnulong kadagiti Britano ken Americano, nabaelanda a pinagsanud dagiti Aleman idiay Yugoslavia. Idi nalpasen ti gubat, isut’ nalawagen a pangulo ti pagilian ket intuloyna nga inturayan dayta babaen iti landok nga ima. Isut’ agwaywayas a tao. Di pay mabalin a piliten ni Stalin a mangikaykaysa iti Yugoslavia iti grupo dagiti Komunista a nasion.

Adu manipud iti dati a Yugoslavia ti nagkuna: ‘No saan a gapu ken Tito, mabalin a nasapsapa pay a nasinasinan ti napagkaykaysa a kasasaad. Isu laeng ti addaan ti pakinakem ken kangrunaan nga autoridad a mangsalimetmet iti panagkaykaysa dayta.’ Napaneknekan a pudno daytoy. Idi laeng kalpasan a natay ni Tito idi 1980 a nangrugi manen ti panagdadangadang, ket kimmaro dayta agingga a bimtak ti guerra sibil idi 1991.

Dagiti Bala a Nangbalbaliw iti Lubong

Iti librona a Thunder at Twilight​—Vienna 1913/1914, nagsurat ti autor a ni Frederic Morton maipapan ti pannakapapatay ni Francis Ferdinand: “Ti bala a limsut iti karabukobna ti immuna a kanalbuong ti kadadaksan a panangpapatay iti sangatauan a naammuan agingga iti dayta a tiempo. Inrugina ti panagbalbaliw a nangituggod iti Gubat Sangalubongan II. . . . Adu kadagiti linabag ti paspasamak iti aglawlawtayo ket nailaga nga immuna kadagiti pagilian iti ketegan ti Danube makatawen ket kagudua sakbay a nakalbit dayta a paltog a naipaturong iti ulo ti Archduke.”​—Kuami ti italiko.

Dagiti baro a paspasamak iti dati a Yugoslavia saan nga isuda laeng “dagiti linabag ti paspasamak iti aglawlawtayo” a mabalin a tuntonen nga agsubli iti 1914. Yebkas ti historiador a ni Edmond Taylor ti maysa a banag nga anamongan dagiti adu a historiador: “Daydi panagbettak ti Gubat Sangalubongan I inserrekna ti maikaduapulo a siglo a ‘Panawen ti Riribuk’ . . . Direktamente man wenno saan, dagiti amin a riribuk iti naglabas a kaguduat’ siglo naipuonda iti 1914.”

Inkagumaandan nga ilawlawag no apay a dagiti putok idiay Sarajevo addaanda ti kasta a nakarikrikut a nagbanagan. Kasano a ti dua a putok manipud iti “maysa nga estudiante” rinubrobanna ti panaggugubat dagiti nasion ket rinugianna ti maysa a panawen ti kinaranggas, riribuk, ken pannakapaay a nagtultuloy agingga iti kaaldawantayo?

Panangikagumaan a Mangilawlawag iti 1914

Iti librona a Thunder at Twilight​—Vienna 1913/1914, ikagumaan nga inlawlawag ti autor ti napasamak babaen ti panangitudona iti awaganna a “ti baro a pannakabalin” a nangimpluensia kadagiti nasion idi 1914. Kunana a daytoy a “pannakabalin,” ket pudno a sumagmamano a banag nga agtutunos nga agtrabaho. Ti sumagmamano a nayebkas a nasin-aw a kapanunotan ket rinimbawan dagiti kankanayon a panangyikkis iti gubat. Ti panagtignay ti maysa a pagilian pinapartakna ti panagtignay ti dadduma. Ti autoridad dagiti agtuturay ket nayakar kadagiti heneral. Nakita met ti adu a tattao iti gubat ti gundaway a makapadas iti “naindaklan a kapadasan ti nasion” tapno maliklikanda dagiti makapaladingit a kasasaad ti inaldaw a biag. Kamaudiananna, nagsurat ti maysa nga opisial: “Kas iti tattao nga agragut iti bagyo a napakuyogan iti kimat ken gurruod tapno mabang-aranda iti kinadagaang ti kalgaw, kasta met a patien ti kaputotan iti 1914 ti bang-ar a mabalin a yeg dayta a gubat.” Kinuna ti Aleman nga autor a ni Hermann Hesse a pagsayaatanto ti adu a tattao ti magunggon a mairuar iti “makauma a biag iti kapitalistiko a kagimongan.” Ti balikas a ti gubat ket “maysa a pannakagugor, pannakawayawaya, nakaskasdaaw a namnama” ket dinakamat ti Aleman nga autor a nangabak iti premio Nobel a ni Thomas Mann. Uray pay ni Winston Churchill, a linapunos ti kapanunotan iti gubat, ti nagsurat: “Makapakigtot ti pannakaawisko iti panagsagsagana iti gubat. Ikararagko iti Dios a pakawanennak iti kasta a nakaam-amak nga agbaliwbaliw a rikna.”

Gapu iti daytoy a “baro a pannakabalin” a naaramid dagitoy a nabiag nga eksena iti intero nga Europa bayat a nagmartsa dagiti soldado a nagturong iti gubat. Naikabit kadagiti kallugongda dagiti berde a sanga, naibitin dagiti arkos a rosas kadagiti kanyon, nagtokar dagiti orkestra, inwagayway dagiti assawa a babbai ti pampanioda kadagiti tawada, ket nagtaray dagiti maragsakan nga ubbing iti sibay dagiti soldado. Kasla selselebraran ken pagragsakan dagiti tattao ti isasangbay ti gubat. Namatmatan ti gubat sangalubongan kas naragsak nga okasion.

Daytoy ti nakagupgopan ti dadduma a nasaksakbay nga inadaw ni Morton a naawagan ti “baro a pannakabalin” a naipagarup a tumulong kadatayo nga umawat iti makagapu ti umuna a gubat sangalubongan. Ngem sadino ti naggapuan daytoy a “pannakabalin”? Nagsurat ti historiador a ni Barbara Tuchman a ti industrial a kagimongan inikkanna ti tao kadagiti baro a pannakabalin ken baro a pakarigatan. Kinapudnona, “ti kagimongan . . . ket . . . napnon kadagiti baro a tension ken naurnong a bileg.” Nagsurat ni Stefan Zweig, maysa a nalaing nga agtutubo manipud Vienna iti daydi a tiempo: “Diak mailawlawag iti sabali a pamay-an malaksid daytoy naurnong a bileg, maysa a nakalkaldaang a pagbanagan ti makin-uneg a kinabileg a naurnong iti uppat a pulo a tawen a talna ket sapulenna itan ti naranggas a pannakaipakat.” Ti ebkas a “Diak mailawlawag iti sabali a pamay-an” isingasingna nga isu a mismo ket marigatan a mangilawlawag iti dayta. Iti pakauna a sao ti librona a Thunder at Twilight, kuna ni Morton: “Apay a napasamak dayta iti daydi a tiempo ken iti daydi a lugar? Ken kasano? . . . Adda kadi pangripiripan kadagitoy a makariribuk a pasamak?”

Wen, marikna ti adu kadagiti mangikagumaan a mangilawlawag iti 1914 a dagiti kangrunaan unay a rason ket talaga a narigat a maawatan. Apay a saan laeng a dagiti nairaman a partido ti naggugubat? Apay a kimmaro dayta a nagbalin a gubat sangalubongan? Apay a nakabaybayag ken adut’ dinadaelna? Ania a talaga ti karkarna a pannakabalin a nangtengngel iti sangatauan idi otonio ti 1914? Salaysayen ti sumaganad nga artikulomi, iti panid 10, ti sungbat ti Biblia kadagitoy a salsaludsod.

[Footnote]

[Blurb iti panid 6]

“Kas iti tattao nga agragut iti bagyo a napakuyogan iti kimat ken gurruod tapno mabang-aranda iti kinadagaang ti kalgaw, kasta met a patien ti kaputotan iti 1914 ti bang-ar a mabalin a yeg dayta a gubat.”​—Ernest U. Cormons, taga Austria a diplomatiko

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 8, 9]

1914

Impadto ti Biblia dagiti makadidigra a kasasaad a mapaspasamak nanipud pay 1914

“Ket sabali pay ti rimmuar, maysa a maris-apuy a kabalio; ket iti daydiay sisasakay iti dayta naipalubos nga ikkatenna ti talna iti daga tapno papatayenda ti maysa ken maysa; ket maysa a dakkel a kampilan ti naited kenkuana. Ket idi linuktanna ti maikatlo a selio, nangngegko ti maikatlo a sibibiag a parsua a kunana: ‘Umayka!’ Ket nakitak, ket, adtoy! maysa a nangisit a kabalio; ket daydiay sisasakay iti dayta addaan iti maysa a paris a timbangan iti imana. Ket nangngegko ti maysa a timek a kasla adda iti nagtengngaan dagiti uppat a sibibiag a parsua a kunana: ‘Maysa a litro ti trigo maipaay iti maysa a denario, ket tallo a litro ti sebada a maipaay iti maysa a denario; ken dika dangran ti lana ti olibo ken ti arak.’ Ket idi linuktanna ti maikapat a selio, nangngegko ti timek ti maikapat a sibibiag a parsua a kunana: ‘Umayka!’ Ket nakitak, ket, adtoy! maysa a nabessag a kabalio; ket daydiay sisasakay iti dayta addaan iti nagan a Patay. Ket ti Hades nakaas-asideg a sumursurot kenkuana. Ket naited kadakuada ti kinaturay iti apagkapat ti daga, tapno mangpapatayda babaen ti atiddug a kampilan ken babaen ti kinakirang ti taraon ken babaen ti makapapatay a saplit ken babaen kadagiti atap nga animal iti daga.”​—Apocalipsis 6:4-8 (Kitaenyo met ti Lucas 21:10-24; 2 Timoteo 3:1-5.)

“Ti Dakkel a Gubat ti 1914-18 agparang a kasla maysa a lugar ti nauram a daga a mangilasin iti dayta a tiempo manipud iti tiempotayo. Iti panangikisapna iti adu unay a biag a nakarot’ epektona kadagiti simmaganad a tawen, iti panangdadaelna iti pammati, panangbalbaliwna iti kapanunotan, ken panangibatina kadagiti di maagasan a dunor ti di panagarapaap, daytat’ namataud iti pisikal kasta met iti sikolohikal a giwang iti nagbaetan ti dua a panawen.”​—Ti pakauna a sao ti The Proud Tower, ni Barbara W. Tuchman.

“Ti uppat a tawen a simmaganad [iti 1914] ket, kas iti insurat ni Graham Wallas, ‘uppat a tawen ti napalalo unay ken katan-okan pay laeng a panangikagumaan a naaramidan ti pulí ti tao.’ Idi nalpasen ti panangikagumaan, dagiti arapaap ken entusiasmo a posible nga agingga idi 1914 ti in-inut a limned iti uneg ti baybay ti nasaknap a panangbalbaliw ti di umno a pagarup. No iti imbungana, ti kangrunaan a nagun-odan ti sangatauan isut’ nasaem a panangbigbigna iti bukodna a limitasion.”​—Ti pangserra a sao iti isu met laeng a libro.

[Dagiti Credit Line]

The Bettmann Archive

The Trustees of the Imperial War Museum, Londres

National Archives of Canada, P.A. 40136

[Mapa iti panid 7]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Europa Idi​—Agosto 1914

1. Gran Britania ken Ireland 2. Francia 3. España 4. Imperio ti Alemania 5. Switzerland 6. Italia 7. Russia 8. Austria-Hungary 9. Romania 10. Bulgaria 11. Serbia 12. Montenegro 13. Albania 14. Grecia

[Ladawan iti panid 5]

Ni Gavrilo Princip

[Ladawan iti panid 6]

Dagiti Aleman nga umaw-awat iti sabsabong idi agrubuatda a makigubat

[Credit Line]

The Bettmann Archive

[Picture Credit Line iti panid 3]

Culver Pictures