Panangpadakkel iti Naalikuteg nga Ubing
“NASAYAAT kadi ti aldawmo itatta?” inimtuod ni Susan iti barona a ni Jimmy idi simmagpat iti kotse bayat ti panangdagasna kenkuana idiay eskuelaan. Nagmurareg, di nangikankano kenkuana. “Ah, saan sa ketdi a nasayaat ti aldawmo,” kunana a buyogen ti pannakipagrikna. “Kayatmo kadi a pagsaritaan[ta] dayta?”
“Bay-annak laeng,” indayamudomna a simmungbat.
“Madanaganak laeng kenka. Kasla malidlidayka. Kayatko ti tumulong.”
“Diak kayat ti tulongmo!” imbugkawna. “Bay-annak laeng! Kaguraka. Kaykayatko pay a natayak koman!”
“Jimmy!” nagsennaay ni Susan, “saan a kastat’ panagsasaom kaniak ta no saan—baotenka! An-anusanka la ngaruden. Diak maawatan ti gapu ti kasta a panagtigtignaymo. Awan ti sawek wenno aramidek a makaay-ayo kenka.”
Gapu ta naupay ken nabannogan iti panagtrabahona, simmingitsingit ni Susan iti trapiko a pampanunotenna no kasano a naaddaan iti kasta nga anak. Mariribukan, awan gawayna, ken makaunget, kasta met a nasakit ti nakemna iti anakna a mismo, ken maulit-ulit a makarikna iti pannakabasol. Pagamkan ni Susan ti mangyawid iti anakna a mismo. Dandani dina kayat a maammuan no aniat’ napasamak ita idiay eskuelaan. Awan duadua a mabalin nga umawagto manen ti mannursuro[na]. No dadduma, saanen a maibturan ni Susan.
Gapuna, dagiti kasla simple laeng a pasamak agbalindanto a nakaro nga emosional a pakarigatan a napno iti pakadanagan. Dagiti ubbing nga addaan ADD/ADHD, wenno makuna a “naalikuteg,” makapungtotda no mapasanguanda kadagiti parikut. Dagus a makarurodda, a mamagbalin kadagiti nagannak a makapungtot, mariribukan, ken kamaudiananna nabannogan.
Panangtingiting ken Pannakibiang
Gagangay a nalaing, managparnuay, ken sensitibo unay dagitoy nga ubbing. Nasken a bigbigen a nasalun-atda nga ubbing nga addaan kadagiti naisangsangayan a kasapulan, isu a kasapulan ti naisangsangayan a pannakaawat. Dagiti sumaganad ti dadduma kadagiti prinsipio ken kapanunotan a nasarakan ti nagannak dagita nga ubbing a naballigi.
Umuna, nasken a sursuruen ti mangbigbig kadagiti kasasaad ken bambanag a mangparurod iti ubing. (Idiligyo iti Proverbio 20:5.) Nasken a paliiwen ti nagannak dagiti pagilasinan iti ubing sakbay a mapasanguan kadagiti pakaupayan ken dagus a pannakibiang. Ti kangrunaan a mangipamatmat isu ti langa ti rupa a mangiparangarang iti kumarkaro a pakaupayan ken ti dina pannakabael a mangtaming iti dayta a kasasaad. Nalabit makatulong ti panangibaga kadagiti naasi a sasao a mangipalagip iti ubing a masapul a medmedanna ti bagina wenno, no kasapulan, ti panangipanaw kenkuana iti kasasaad. Ti panagsardeng iti apagbiit, kas pagarigan, ket epektibo, saan a tapno dusaen no di ket tapno mangipaay iti gundaway agpadpada iti ubing ken iti naganak a makapagkalma, sadanto ituloy ti pannakirinnason.
Iti ilustrasion a naipaay, di umiso ti panagtignay ni Jimmy kadagiti simple a saludsod. Gagangay nga inaldaw daytoy a kababalin ni Jimmy. Nupay nalaka nga akuen ti naganak daytoy nga unget ken sakit ti nakem ket naiturong kenkuana a mismo, nasken a bigbigen a dagitoy nga annak masansan a mapukawda ti pannakaawat (panagpampanunot) apaman a saandan a maibturan ti pakarigatan. Ngarud, napateg ti panagtignay a buyogen ti pannakaawat. (Proverbio 19:11) Iti kaso ni Jimmy, mapagkalma ni Susan ti kasasaad babaen ti dina panangipilit iti pannakisarita ket ikkanna ti barona iti tiempo a mangmedmed iti bagina, ket nalabit kamaudiananna, mabalin a pagsaritaanda dagiti napasamak iti dayta nga aldaw.
Nabannoganen nga Ubbing
Di pay pulos napasaran ti natauan a pamilia ti nakaad-adu a parikut, pakarigatan, ken pakadanagan a kas dagidiay nangsaplit iti moderno a lubong. Naiduma dagiti tiempo, kaaduanna nga ad-adu dagiti kasapulan, ket ad-adu met ti sapulenna kadagiti ubbing. Maipapan itoy nga isyu, salaysayen ti libro a Good Kids, Bad Behavior: “Adu kadagiti parikut a mapadpadasan dagiti ubbing ket mabalin a patauden wenno impluensiaan ti agbalbaliw nga inanamaen ti kagimongan.” Kadagiti ubbing nga addaan ADD/ADHD, nakaam-amak ti panageskuela. Bayat nga ikagumaanda a pagballigian dagiti pagkapuyanda, mapilitanda a makibagay iti adu nga irarang-ay ti teknolohia a kanayon nga agbaliwbaliw a sipapartak iti aglawlaw nga agpadpada a kasla nauyong ken napeggad, isu a mangnayon iti danagda. Iti emosional, ubing pay unay dagiti annak a mangtaming kadagitoy amin a parikut. Kasapulanda ti tulong dagiti nagannakda.
Kissayanyo Dagiti Pakarurodan
Tapno maaddaan iti naragragsak, nasalsalun-at nga annak, napateg ti mangipaay iti naurnos ken natalged nga aglawlaw. Ti epektibo a plano a mangkissay iti pakarurodan iti pagtaengan, mabalin a mangrugi iti simple nga estilo ti panagbiag. Yantangay nadarasudos dagitoy nga ubbing, nalaka a masinga, ken nakuti unay, nasken a kissayan dagiti negatibo nga epekto ti nalabes a kinaragsak. Kissayan dagiti ay-ayam a maipalubos nga ay-ayamen dagita nga ubbing no maminsan. Mangipaay laeng iti maysa a trabaho wenno proyekto iti maminsan agingga a daytat’ maturpos. Yantangay masansan a di ammo dagitoy nga ubbing nga urnosen ti ar-aramidda a mismo, ti panangurnos kissayanna ti pannakapaayda. No basbassit ken nalaklaka a magun-odan dagiti banag a masapul a tamingenda, saanda a marigatan a mangtaming iti napatpateg a banag.
Ti sabali pay nga epektibo a pamay-an a mangkissay iti pakarurodan iti pagtaengan isut’ panangipaannurot iti naiplano, saan a nainget a rutina, isu a mangipaay kadagiti ubbing iti kinatalged. Ti panagsasaganad dagiti ar-aramid napatpateg ngem ti oras a panangaramid iti dayta. Maaramidan daytoy babaen ti panangyaplikar kadagiti praktikal a singasing kas iti sumaganad. Mangipaay iti umno a nutrision babaen iti simple a natimbeng a regular a taraon ken merienda. Pagbalinenyo dagiti ar-aramid sakbay ti pannaturog (pananglabar ken panangsukat ti kawes ti ubing, panangibasa kenkuana, ken panagkararag) a nabara, naayat, ken makapagin-awa. Ti ipapan kadagiti paggatangan mabalin a paragsakenna unay ti nalabes ti kinaaktiboda nga ubbing, gapuna agplano a nasakbay ket padasenyo ti di mapan kadagiti nakaad-adu a tiendaan. Ket no agpasiarkayo, ilawlawagyo no ania ti inanamaenyo a kababalinna. Dagiti naikeddeng a rutina tulonganna ti ubing nga addaan naisangsangayan a pakasapulan a mangteppel iti kinadarasudosna. Kasta met, makatulong dayta iti naganak a mangikeddeng iti aramidenna.
Buyogen iti panangurnos, makagunggona ti panangpartuat kadagiti pagannurotan ken ti panangiraman kadagiti pagbanagan ti pananglabsing kadagiti di mabalin nga ikompromiso a paglintegan. Dagiti piho a parepareho a pagannurotan, nga anamongan dagiti agassawa, ti mangikeddeng kadagiti maawat a kababalin dagiti ubbing—ken isuroda met ti sungsungbatanda kadagiti tignayda. Ikabilyo dagiti listaan ti pagannurotan iti lugar a nalaka a makita, no kasapulan (tapno malagip ti naganak, kasta met ti ubing). Nasken ti parepareho (a pagannurotan) iti emosional a kinatalged.
Ti pannakaawat kadagiti paggugusto ti ubing, dagiti kayatna ken dina kayat, ken ti pannakibagay kadakuada adut’ maaramidanna a mangpalag-an kadagiti di nasken a pakarigatan iti pagtaengan. Gapu ta masansan a ti naisangsangayan a kasasaad dagitoy nga ubbing ket naalipunget ken nadarasudos, nakarigrigat kadagitoy nga ubbing ti makilangen kadagiti dadduma nga ubbing. Ti panangiraman, nangnangruna kadagiti abalbalay, mabalin a pakaigapuan iti riri, gapuna a mabalin nga ipalubos dagiti nagannak a pumili dagita nga ubbing kadagiti paboritoda nga abalbalay a mabalinda nga iraman [kadagiti kaay-ayamda]. Maysa pay, mabalin a makatulong met a mangtimbeng iti pakapungtotanda ken kinadarasudosda ti panangipaay kadakuada iti bassit laeng a grupo dagiti kaay-ayam ken mangpartuat kadagiti aramid a di unay makagargari.
Napateg a palubosan dagiti nagannak ti tunggal ubing a dumakkel iti bukodna a pamay-an ken saan a piliten a mangaramid wenno tuladen ti ubing ti dadduma. No di kayat ti ubing ti maysa a kita ti taraon wenno kawes, baybay-anyon. Awan magunggona iti panangipilit iti makaparurod iti ubing. Kangrunaanna, dikay ikagumaan a kontrolen ti isuamin. Agbalinkay a natimbeng, ngem no maaramid dagiti pangngeddeng a maawat iti maysa a Kristiano a pamilia, salimetmetanyo ida.
Panangiturong iti Kababalin
Dagiti di matinong ti kababalinda nga ubbing sapulenna ti ad-adu a panangiturong. Kas banagna, marikna ti adu a nagannak a nakabasolda no kanayon a mangdisiplinada. Napateg a maammuan, nupay kasta, ti pagdumaan ti disiplina ken panangabuso. Sigun iti libro nga A Fine Line—When Discipline Becomes Child Abuse, makuna a 21 porsiento kadagiti amin a pisikal a panangabuso ti mapasamak no mangipakita dagiti ubbing iti agresibo a kababalin. Gapuna, kuna dagiti managsirarak a dagiti ubbing nga addaan iti ADD/ADHD “ad-adda nga agpeggadda iti pisikal a pannakaabuso ken pannakabaybay-a.” Di mailibak, ti panangpadakkel kadagiti agtutubo nga addaan iti naisangsangayan a kasapulan ket makabannog, ngem ti panangiturong kadakuada masapul a makagunggona ken natimbeng. Yantangay dagitoy nga ubbing ket gagangay a nakalalaing ken managparnuayda, karitenda dagiti nagannak a mangtaming kadagiti kasasaad a makasapul iti pannakirinnason. Masansan a dagita nga ubbing adda pamay-anda a mangbabalaw iti nagsayaatan a rason ti maysa a naganak. Dikay palubosan ida! Taginayonenyo ti autoridadyo kas nagannak.
Iti nainggayyeman a pamay-an, ngem natibker, pagbalinenyo nga ababa dagiti panangilawlawag; iti sabali a pannao, dikay lablabsen nga ilawlawag, ket dikay ikompromiso dagiti di maikompromiso a pagannurotan. Ti koma “wen” kaipapananna ti wen ket ti “saan” kaipapananna ti saan. (Idiligyo iti Mateo 5:37.) Saan a diplomatiko dagiti ubbing; gapuna, ti pannakirinnason kadakuada agtungpal iti pannakisupiat, unget, ken pannakapaay ken agbanag pay iti panagriaw ken kinaranggas. (Efeso 4:31) Kasta met, liklikan ti adu unay a panangpakdaar. No kasapulan ti disiplina, rumbeng a maipaay a dagus. Kuna ti libro a Raising Positive Kids in a Negative World: “Kinatanang, panagtalek, ken kinatibker—daytat’ pakabuklan ti autoridad.” Maysa pay, paliiwenyo dagiti nagsayaatan a singasing iti The German Tribune: “Kanayon a makisarita iti ubing iti pamay-an a magun-odam ti panagimdengna: awagam a kanayon babaen iti naganna, kanayon a perrengem ken mangusar iti pagsasao a maawatanna.”
Mapasamak ti panangabuso no din makateppel dagiti nagannak. No agriaw ti naganak, saanen a nakateppel. Ti kapitulo 15 ti Proverbio, tamingenna ti tema a panangpadakkel ken panangdisiplina iti ubing. Kas pagarigan, kuna ti bersikulo 4: “Ti natanang a dila isu ti maysa a kayo ti biag, ngem ti kinaulpit kenkuana isu ti pakadudogan ti espiritu”; ti bersikulo 18: “Ti managpungtot a tao pataudenna ti riri, ngem ti nabannayat nga agpungtot ep-epenna ti ringgor”; ken, kamaudiananna, ti bersikulo 28: “Ti puso ti nalinteg panunotenna ti isusungbatna.” Gapuna, masapul a bigbigentayo saan laeng a ti sawentayo no di ket no kasano met ti panangisaotayo.
Komendasion, Saan a Panangkondenar
Agsipud ta mangipakita dagiti naalikuteg nga ubbing iti naisangsangayan, nakaskasdaaw, ken di mapengdan a kababalin, nalaka laeng nga agbalin dagiti nagannak a manangsapul iti biddut, manangrabak, manangbabalaw, ken pagsasawan ken malmaluen[da ida] no makapungtotda. Nupay kasta, sigun iti Today’s English Version, ti Biblia idiay Efeso 6:4 bilinenna dagiti nagannak a padakkelenda dagiti annakda babaen iti “Nakristianuan a disiplina ken panangisuro.” Kasano a dinisiplina ni Jesus dagiti agbiddut? Inusar ni Jesus ti makaisuro a disiplina a nangsanay ken nangisuro kadagiti tao, a nakilangen kadakuada nga awan indaddadumana ken natibker. Ti disiplina ket maysa a proseso, maysa a pamay-an ti panangisuro, a no makilanglangen kadagiti ubbing, gagangay a maaramid a maulit-ulit.—Kitaenyo ti artikulo a “Ti Panangmatmat ti Biblia . . . ‘Ti Pagbaot ti Disiplina’—Nagpaso Kadin?,” iti Setiembre 8, 1992 nga Agriingkayo!
Ti umno a disiplina mamataud iti aglawlaw nga addaan panagtalek, kinabara, ken kinatalged; ngarud, no nasken ti disiplina, rumbeng a maipaay a buyogen dagiti panangilawlawag. Awan dagiti dagus a solusion no sansanayen dagiti ubbing tangay main-inut a makasursuro dagiti ubbing, bayat ti panaglabas ti tiempo. Tapno siuumiso a mapadakkel ti aniaman nga ubing, sapulenna ti adu a panangaywan ken ayat, adu a tiempo ken panagtrabaho, nangnangruna iti naalikuteg nga ubing. Ti sumaganad nga ababa a replan mabalin a makatulong a laglagipen: “Ibagam ti kayatmo a matungpal, tungpalem ti ibagam, ken aramidem ti kunam nga aramidemto.”
Maysa kadagiti makapaupay unay a paset iti parikut ti pannakilangen kadagiti ubbing a makapadanag ti kababalinda isut’ aglablabes a panagragutda iti atension. Masansan a negatibo imbes a positibo ti atension a maawatda. Nupay kasta, dagus koma a madlaw, komendaran, wenno gunggonaanyo ti naimbag a kababalin wenno trabaho a nagsayaatan ti pannakaibanagna. Makaparegta unay daytoy iti ubing. Iti damo, kasla nakalablabes ti panangikagumaanyo, ngem maitutop unay dagiti pagbanaganna. Bassit laeng ngem dagus a gunggona ti kasapulan dagiti ubbing.
Kapadasan ti Maysa nga Ama ken ni Greg
“Natakuatan a ti baromi a ni Greg ket addaan iti ADHD idi agtawen iti lima, idi isut’ addan iti kindergarten. Idin, napankami iti developmental pediatrician a nangpatalged a talaga nga addaan ADHD ni Greg. Imbagana kadakami: ‘Dina basol dayta, ken saanyo met a basol. Dina matengngel wenno mabaliwan ti kasasaad, ngem mabaliwanyo.’
“Sangkapanunotmi dagidiay a sasao, agsipud ta ipalagipda kadakami a kas nagannak, dakkel ti rebbengenmi a tumulong iti baromi a mapagballigianna ti ADHD-na. Pinagawidnakami ti doktor iti dayta nga aldaw nga addaan iti basaen a literatura, ket patienmi a ti nagun-odanmi a pannakaammo iti napalabas a tallo a tawen ket nakapatpategda iti panangitungpalmi iti rebbengenmi a nagannak ken Greg.
“Nakapatpateg iti panangpadakkel iti ubing nga addaan iti ADHD, ti panangpabileg iti umno a kababalin ken mangipaay kadagiti pakdaar ken, no kasapulan, panangdusa no agpilio. No naur-urnos ken agpapareho ti pamay-anyo, makitayonto ti nasaysayaat a resulta. Dagitoy a simple a sasao nalabit isu ti sekreto iti panangpadakkel iti ubing nga addaan ADHD. Ngem, agsipud ta mamin-ano a daras nga aramidenyo dayta iti inaldaw, nalaklaka a sawen ngem iti aramiden.
“Maysa nga alikamen a nasarakanmi nga epektibo unay isut’ apagbiit a panagsardeng. No usarenmi ti apagbiit a panagsardeng a mangbaliw iti kababalin, rugianmi met ti maysa a programa ti pammabileg a mangparegta iti ad-adu pay a naimbag a kababalin. Daytoy a pammabileg mabalin a maysa a sao ti pananganamong, maysa a panangarakup, wenno uray maysa a pakalaglagipan wenno pribilehio. Napankami iti maysa a tiendaan ket gimmatangkami ti maysa a tsart a pagikabilan ti sticker. Insuratmi iti ngato dayta no ania ti umno a kababalin. Tunggal makitami ni Greg nga umno ti kababalinna, ikkanmi ti sticker nga ikabilna iti tsart. No napnon ti tsart [iti sticker], kas pagarigan 20 nga sticker, isut’ magunggonaan. Gagangay a tagiragsakenna daytoy, kas ti ipapan iti maysa a parke. Makatulong dayta ta mangtignay kenkuana nga agaramid iti naimbag. Ikabitna dagiti sticker ket makitana no kasano ti panagtignayna ken no kasano kaasidegen ti pannakagun-odna iti gunggona.
“Ti sabali pay a pamay-an a nasarakanmi nga epektibo isut’ panangpapilimi ken Greg. Imbes a direkta a bilinen, pagpilienmi. Mabalin nga aramidenna ti umno a kababalin wenno lak-amenna ti ibunga ti di umno a kababalin. Daytoy isurona ti rebbengen ken ti panangaramid kadagiti umiso a pangngeddeng. No daytat’ kankanayon a problema, kas ti panagpilio iti tiendaan wenno restauran, mabalin nga usarenmi ti tsart ti sticker nga addaan gunggona. Iti kasta, makitana ti gunggona ti umno a kababalin, ket ipakitami a bigbigenmi dagiti nagrang-ayanna.
“Saan a pagaammo ti kaaduan a tattao a ti ADHD apektaranna ti abilidad ti ubing a mangtengngel ti kababalin ken panagtignayna. Patien ti adu a tattao a dagitoy nga ubbing mabalinda a tenglen ti kawatiwat ti panagatensionda ken ti kababalinda no ikagumaanda, ket no dida agballigi, mapabasol dagiti nagannak.
“Talaga nga imposible ti sitatalna a panagtugaw ti ubing nga addaan ADHD iti dua nga oras a gimong ti kongregasion idiay Kingdom Hall. Dikamto malipatan no kasano a kanayon nga agsangit ni Greg idi agtawen laeng iti lima, ket damagenna kadakami sakbay ti tunggal gimong, ‘Mabayag kadi wenno mabiit laeng daytoy a gimong?’ Nakaro ti panagsangitna no daytat’ dua nga oras a gimong agsipud ta ammona a dinto makapagtugaw a sitatalna iti kasta kapaut. Masapul a pasensiaanmi ti kinagulona ken ti yeg dayta a limitasion. Ammomi nga ad-adda a maawatan ni Jehova ti an-annayen ngem ti siasinoman, ket daytat’ mangliwliwa. Itatta, naisardengen ti pannakaagas ni Greg ket ages-eskuelan iti grado a maitunos iti edadna.
“Tinaginayonnakami ti panamagbalin ken Jehova a namnamami ken ti panangsalimetmet a naipamaysa dagiti matami iti baro a lubong. Nakapatpategen ken Greg ti namnamami. Pudno a magagaran, ket makalua pay, no panunotenna no kasano a pukawento ni Jehova ti ADHD idiay Paraiso a daga.”
[Kahon iti panid 9]
Dagiti posible a gunggona iti nasayaat a kababalin:
1. PANANGPADAYAW—mayebkas a komendasion iti nasayaat pannakaaramidna a trabaho; nayebkas a panangapresiar iti nasayaat a kababalin, a napakuyogan iti ayat, panangarakup, ken nabara a langa ti rupa.
2. ALIKAMEN A TSART—a nalaka a makita, nga addaan kadagiti makaawis nga sticker a mangparegta iti nasayaat a kababalin.
3. LISTAAN DAGITI NAIMBAG A BAMBANAG—kadagiti maawat ken maidaydayaw a naaramidan. Tunggal agaramid ti naimbag ti ubing, kasano man kabassit iti damo, ilistayo, ket ibasayo iti maysa a miembro ti pamilia.
4. PAGRUKODAN TI KABABALIN—agpannuray iti tawen ti ubing, nayonan ti karga ti garapon iti utong wenno kardis no agaramid iti naimbag ti ubing (dagiti makita a pammaregta a maapresiar ti naimbag a kababalinna). Ti kalat isut’ panangipasdek iti sistema a pananggun-odna kadagiti puntos tapno maipaayan iti gunggona a mabalin a mairaman kadagiti banag a kadawyan nga ar-aramiden ti pamilia, kas ti ipapan panagbuya ti sine, panag-skating, wenno pannangan idiay restauran. Imbes nga ipaganetget iti ubing: “No dika agsingsingpet, ditay mapan,” padasenyo ti: “No agsingsingpetka, mapantayo.” Ti sekreto isut’ panangbaliw iti negatibo a panagpampanunot iti positibo a panagpampanunot, bayat nga ipalubos ti nainkalintegan a tiempo a maaramid ti panagbalbaliw.
[Ladawan iti panid 7]
Dagiti panagsasarita no dadduma ket makatukay-rikna
[Ladawan iti panid 8]
No maaramid dagiti pangngeddeng, ilawlawag ken salimetmetanyo ida
[Ladawan iti panid 10]
Pagpannakkelna ti mangnayon iti baro nga sticker iti tsart-na